Զբաղվածների թիվը կրճատվում է, տնտեսական աճը՝ ավելանում. հայկական տնտեսական աճի պարադոքսը

Հայաստանի աշխատանքային ռեսուրսների ուսումնասիրությունը բավականին հետաքրքիր պատկեր է ի հայտ բերում: Եթե 2016թ.-ի 1-ին եռամսյակում ունեցել ենք 2 միլիոն 68 հազար հոգանոց աշխատանքային ռեսուրս, ապա մեկ տարի հետո՝ 2017թ.-ի 1-ին եռամսյակում այն կազմել է 2 միլիոն 42 հազար մարդ կամ կրճատվել է 26 հազարով:

Եթե դիտարկում ենք տնտեսապես ակտիվ բնակչության ցուցանիշը, որը հանդիսանում է զբաղվածների և գործազուրկների հանրագումարը, պարզում ենք, որ 2017թ.-ի առաջին կիսամյակում այն կազմել է 1 միլիոն 202.9 հազար մարդ, որից 974.5 հազարը զբաղված, իսկ 228.4 հազարը գործազուրկներ են: Այսպիսով` թեև զբաղվածների թիվը մեկ տարվա ընթացքում կրճատվել է 26.2 հազար մարդով, սակայն դա գրանցվող տնտեսական աճի վրա որևէ ազդեցություն չի թողել: Այսինքն` այն մոտեցումը, որ Հայաստանում զբաղվածությունն աճում է իրականությանը չի համապատասխանում: Մյուս կողմից, եթե ստեղծվում են նոր աշխատատեղեր, ապա դրանից ավելի շատ էլ փակվում են հին աշխատատեղերը և հաշվեկշիռը  հօգուտ փակվող կամ կրճատվող աշխատատեղերի է, քանի որ, ըստ ՀՀ ԱՎԾ տվյալների, 2016թ.-ի առաջին եռամսյակում ունեինք միլիոնից մի քիչ ավելի զբաղվածներ, իսկ մեկ տարի անց 974.5 հազար, իսկ դա ոչ այլ ինչ է, քան աշխատատեղերի փակում կամ կրճատում:

2017թ.-ի առաջին կիսամյակում գրանցվել է 106.1% տնտեսական ակտիվություն կամ տնտեսական աճ, իսկ 2017թ.-ի առաջին եռամսյակում  եղել է ավելի բարձր աճ մոտ 106.7%:

Միանգամից հարց է առաջանում. ինչպե՞ս է ստացվում, որ զբաղվածների թիվը կրճատվում է, եթե աճը բավականին բարձր է: Եթե քիչ զբաղվածներով հնարավոր է եղել ապահովել բարձր աճ, ապա դա փաստում է զբաղվածների արտադրողականության բարձրացման մասին, այսինքն` սկսել են ավելի լավ և որակյալ արտադրանք տալ, ավելի մեծ ծավալի արդյունք ստեղծել, հողեր մշակել և այլն: Սակայն դա ենթադրում է նաև տեխնոլոգիական զգալի առաջընթաց, որի օրինակները տեսանելի չեն, հետևաբար` սա իրականությանը մոտ փաստարկ չէ:

Փորձելով հասկանալ, թե տնտեսության, որ ճյուղերի հաշվին է աճն ապահովվում` նկատում ենք, որ գրեթե բոլոր ոլորտների համար լոկոմոտիվ հանդիսացող շինարարությունը գրանցում է -10%-անոց անկում: Հայաստանի տնտեսության խոշորագույն ոլորտը` գյուղատնտեսությունը, ունի -1.4%-անոց անկում, իսկ գյուղատնտեսության մեջ զբաղված է մոտ 400 հազար մարդ, այսինքն` զբաղվածների մոտ 40%-ը, որևէ աճ չի ապահովում և, հետևապես, աշխատել է ոչ արտադրողական, իսկ գուցե գյուղացու ստեղծած բարիքների մեծ մասը` շահույթի տեսքով բաժին է հասել արտահանողներին: Այսինքն` էժան գնելով գյուղացուց և թանկ արտահանելով վերջիններս մեծ օգուտներն են ունենում, քանի որ հասարակ գյուղացին շատ դեպքերում արտահանման ամբողջ լոգիստիկ շղթան ապահովել չի կարող: Ի դեպ, արտահանումը 2017թ.-ի առաջին կիսամյակում ընդհուպ մոտեցել է 1 մլրդ դոլարի սահմանագծին` կազմելով 994 մլն ԱՄՆ դոլար և աճելով 121 տոկոսով՝ նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատությամբ: Ստացվում է` գյուղացին աճի իր բաղադրիչը փոխանցել է արտահանողին:

Տնտեսական աճի մեջ մյուս կողմից արտահանման մասնակցությունն ապահովվել է նաև հիմնականում հումքի արտահանման հաշվին: Ուսումնասիրելով արտահանման ապրանքային կազմը և կառուցվածքը` նկատում ենք, որ մոտ 994 մլն դոլարի արտահանման մեջ հանքահումքային արտադրանքի ծավալը կազմել է 298 մլն դոլար` նախորդ տարվա 218 մլն դոլարի փոխարեն, այսինքն` մոտ 80 մլն դոլարի միայն ավելի շատ հումք է արտահանվել: Պատրաստի սննդի արտադրանքի արտահանումը կազմել է մոտ 241 մլն դոլար` նախորդ տարվա 181 մլն դոլարի փոխարեն, այսինքն` գրեթե 60 մլն դոլար էլ այս բաղադրիչի հաշվին է աճ գրանցվել: Նվազում է գրանցվել 3-րդ խոշոր ապրանքախմբում` թանկարժեք և կիսաթանկարժեք քարեր, թանկարժեք մետաղներ և դրանցից իրեր նախորդ տարվա առաջին կիսամյակի 165 մլն դոլարից այս տարվա առաջին կիսամյակում արտահանվել է մոտ 145 մլն դոլարի, այսինքն` մոտ 20 մլն դոլարով ավելի քիչ:

Ոչ թանկարժեք մետաղներ և դրանցից պատրաստված իրեր ապրանքախմբում աճը նախորդ տարվա առաջին կիսամյակի համեմատությամբ կազմել է 28 մլն դոլար, կամ ընդհանուր` 132 մլն դոլար: Կազմելով այս 4 ապրանքախմբերի հանրագումարը ստանում ենք 816 մլն դոլար, այսինքն` 994 մլն դոլարի` 82%-ը, իսկ դա նշանակում է, որ մենք ունենք չդիվեսիֆիկացված արտահանման կառուցվածք, որի պարագայում տնտեսության մյուս ոլորտներն ու ճյուղերն իրար հետ վերցրած ընդամենը 178 մլն դոլարի արտադրանք են արտահանում կես տարվա կտրվածքով:

Տնտեսական աճի վրա իրենց դրական ազդեցություն են թողել նաև արդյունաբերությունը` 112.4% և ծառայությունների ոլորտը` 110.9%, իսկ վերջինս, իհարկե, նյութական արդյունք որպես այդպիսին չի ստեղծում:

Իսկ հիմա հռետորական մեկ հարցադրում. կարո՞ղ է արդյոք բնակչության թվաքանակի կրճատման, զբաղվածների և տնտեսապես ակտիվ բնակչության կրճատման և գործազրկության աճի պարագայում տնտեսական աճ գրանցվել` տեսականորեն հնարավոր է, սակայն առողջ տնտեսության և զարգացման կայուն հեռանկարի տեսանկյունից` հասկանալի չէ: Սա հայկական տնտեսական աճի պարադոքսներից է, ընդ որում` ոչ միակը: Ժամանակին էլ արձանագրված երկնիշ տնտեսական աճը այդ ժամանակվա ԿԲ նախագահի, իսկ հետագայում վարչապետի պաշտոնին հայտնված Տիգրան Սարգսյանի կողմից գնահատվեց որպես փուչիկ: Հայաստանի տնտեսությունը, սակայն, նոր «փուչիկային» աճերի վրա չի կարող այլևս զարգանալ, անհրաժեշտ է, որ տնտեսական աճն ապագայում ուղեկցվի ոչ թե զբաղվածության կրճատմամբ, այլ ընդհակառակը` նոր աշխատատեղերի ստեղծմամբ:

Աշխատանքային ռեսուրսների կազմն ըստ եռամսյակների

 (Աղբյուրը՝ աշխատուժի հետազոտություն)

Թ. Միքայելյան