Ինչո՞ւ  Հայաստանում օտարերկրյա ներդրումները չեն աճում

Անկախությունից ի վեր՝ Հայաստանի տնտեսությունում ամենաշատ ներդրումներն արվել են  2008 թվականին՝ 1 միլիարդ 257 մլն ԱՄՆ դոլար: Այս փաստն ունի տարբեր բացատրություններ. առկա չէին ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի բացասական ազդեցությունները, տնտեսությունը գտնվում էր  զարգացման ակտիվ փուլում,  տնտեսական աճի տեմպերը դրան նախորդող տարիներին գերազանցում էին 10%-անոց մակարդակը:

Օտարերկրյա ներդրումների հոսքերը 1988-2013թթ. մլն ԱՄՆ դոլար

Ընդամենը ներդրումներ

Սկսած 2001թ.-ից մինչև 2008թ.-ը ՀՀ-ում ներդրումները աճել են 8 տարի շարունակ և տասնապատկվել՝ 122 մլն դոլարից հասելով մինչև 1 միլիարդ 257 մլն ԱՄՆ դոլարի:

2008թ.-ի ներդրումների ցուցանիշը շուրջ  9 անգամ ավելի է ամբողջ 1988-1997թթ. ընթացքում կատարված ներդրումներից, որոնք կազմում են ընդամենը 135 մլն ԱՄՆ դոլար:

Օտարերկրյա ներդրումների հոսքերը 1988-2013թթ. մլն ԱՄՆ դոլար

Սա նշանակում է, որ ՀՀ տնտեսության ներդրումային գրավչությունը, հատկապես, մինչև 2000-ականները, եղել է բավականին ցածր` պայմանավորված անցումային տնտեսությամբ, պատերազմական իրավիճակով, քաղաքական շրջադարձային գործընթացներով և այլն: Սակայն այդ միտումները կոտրվել են 2000-ականների առաջին տասնամյակում, որից հետո կրկին ի հայտ են եկել՝ արդեն ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի բացասական հետևանքներով պայմանավորված:

2009-2013թթ. ընթացքում ներդրումների ծավալների անկումը շարունակվեց,  2013թ.-ին դրանք կազմեցին մոտ 600 մլն դոլար, կամ 2 անգամ ավելի քիչ,  քան 2008թ.-ին, այսինքն` 5 տարվա մեջ Հայաստանի ներդրումային գրավչությունը ընկավ երկու անգամ:

Եթե այս ամենին գումարենք նաև  երկրի պետական պարտքի՝ սրընթաց աճող ցուցանիշը, ապա պետք է նշենք, որ 2016թ.-ի վերջին կար մոտ 6.0 մլրդ դոլարի պարտք, իսկ 2017 թ. առաջին 9 ամիսներին այն արդեն հասել էր 6.3 միլիարդի: Այսինքն` Ս. Սարգսյանի պաշտոնավարման տարիներին  պարտքն ավելացել է 4.1 մլրդ դոլարով և արվել են 4.6 մլրդ դոլարի ներդրումներ:

Ս. Սարգսյանի կողմից 9 տարիների ընթացքում տնտեսությանը «ներդրումներ՝ հանած պարտք» հարաբերակցության տեսանկյունից, տրվել է ընդամենը +500 մլն դոլարի օգուտ: Իսկ եթե նկատի առնենք  2018թ.-ի ՀՀ պետական բյուջեի ուղերձով կատարվող կանխատեսումները,  գույներն ավելի կխտանան:

Այս վերլուծության հարցերից մեկն էլ կապված է փոխարժեքի հետ, քանի որ տարբեր տարիների, հատկապես, 2007-2008թթ. ընթացքում 1 դոլարի փոխարժեքը հասել էր գրեթե 300 դրամի և շատ հետաքրքիր է, որ ամենաշատ ներդրումները համընկնում են ամենացածր փոխարժեքի հետ: Ցածր փոխարժեքի պարագայում Հայաստանում դրամով աշխատավարձ ստացողներն իրենց ավելի հարուստ են զգում, կարող են ձեռք բերել արտարժույթ, դրսից ներմուծել սարքավորումներ և դրանցով կազմակերպել իրենց բիզնեսը, իսկ թանկ դոլարն ավելի շատ նպաստում է արտերկրից եկող ներդրողների ակտիվությանը, որոնք ինչպես երևում է այնքան էլ մեծ ակտիվություն չեն ցուցաբերում:

Գրաֆիկորեն դա ունի հետևյալ տեսքը:

Ներդրումների և փոխարժեքի փոխկապվածությունը 1999-2016թթ.

Այսինքն` ինչքան ցածր է ՀՀ-ում դոլարի փոխարժեքն,  այնքան շատ են ներդրումները, և եթե ներդրումներ ենք ուզում, ապա պետք է ունենանք ցածր փոխարժեք: Գուցե դա տնտեսագիտորեն հիմնավոր չէ, քանի որ 1 դոլարը, օրինակ` 600 դրամի պարագայում ավելի գնողունակ է, իսկ օտարերկրացին ցածր փոխարժեքի պարագայում ավելի շատ դոլար պետք է բերի Հայաստան ներդրում անելու համար, սակայն արձանագրված  թվերը հակառակն են փաստում:

Մյուս կողմից` ցածր փոխարժեքը նաև կարող է ստիպել, որ աշխատի մեկ այլ սխեմա, այն է` դրամը վերածվում է դոլարի, անօրինական ճանապարհով դուրս է բերվում Հայաստանից և վերադառնում է Հայաստան, որպես օտարերկրյա ներդրում:

2013թ.-ից սկսած ՀՀ ԱՎԾ կողմից օտարերկրյա ներումների հաշվարկման մեթոդաբանությունը ենթարկվել է փոփոխության, որի արդյունքում մինչև 2013թ.-ը կատարված ներդրումների հետ համադրելի տվյալները մենք չունենք: 2014թ.-ից սկսել են հաշվարկել օտարերկրյա և ուղղակի ներդրումների զուտ հոսքերը, այսինքն` ՀՀ-ում նախկինում ներդրումներ արած տարբեր կազմակերպությունների կողմից ստացված շահույթը դուրս է բերվում Հայաստանից, ՀՀ-ում ներդրումներ արած կազմակերպություններից որոշները սնանկանում են, ՀՀ կազմակերպությունների կողմից արտերկրում արվում են ներդրումներ և այլն, և դրա արդյունքում ձևավորվում է զուտ ներդրումների ցուցանիշը:

Սակայն հետաքրքիրն այն է, որ այս մեթոդաբանական փոփոխությունը ևս չնպաստեց, որպեսզի ՀՀ-ում ներդրումների աճ գրանցվի:

Այսպես, 2014թ.-ին զուտ ներդրումները կազմեցին ընդամենը 347 մլն ԱՄՆ դոլար, իսկ ևս 2 տարի անց դրանք կրկին կրկնակի իջան` հասնելով 168 մլն ԱՄՆ դոլարի:

Օտարերկրյա ներդրումների զուտ հոսքերը 2014-2016թթ.

Օտարերկրյա ներդրումների զուտ հոսքերը 2014-2016թթ. մլն ԱՄՆ դոլար

Եթե 2008թ.-ին պետական բյուջեի ուղերձում նպատակ էր դրված, որ ներդրումները պետք է հասցվեին ՀՆԱ-ի գրեթե 40%-ին, ապա այդ ցուցանիշը վերջին տարիներին այնքան անկում է ապրել, որ հազիվ է հասնում ՀՆԱ-ի 18-19%-ին, այսինքն` այստեղ ևս տնտեսության վերականգնման լուրջ հիմնախնդիրներ են առկա:

Հայաստանում անհատական մակարդակում կազմակերպությունների հետ ներդրումային գրավչության բարձրացման քաղաքականություն չի տարվում, ներդրումներ արած և սնանկացած կազմակերպությունների հիմնախնդիրների բացահայտման և դրանց լուծման քաղաքականությունը շատ դեպքերում անտեսվում է: Հայաստան ամենաշատ ներդրումներ բերած երկրների հետ հետևողական, մշակված քաղաքականություն չի իրականացվում, ոլորտային ներդրումների, դրանք ավելացված արժեք ստեղծող ոլորտների վերածելու հիմնախնդիրները ևս լուծում չեն ստանում: Եվ դա ձևավորում է ոչ այլ ինչ, քան ներդրումների «սև ցուցակում» հայտնվող երկրի պատմություն:  Ցանկացած ձախողված կամ իր ներդրումները Հայաստանում կորցրած պետություն ստեղծում է նախադեպ իր համար,  դա դեռ բավական չէ, երկրում  կառավարման ձև ենք փոխում, դեռ չընդունված և լիարժեք ուժի մեջ չմտած Հարկային օրենսգրքի մեջ «շաբաթը մեկ» փոփոխություններ անելու արատավոր պրակտիկա ենք որդեգրել, համայնքների և բանկերի խոշորացման և վերադասավորումների փոփոխություններ ենք իրականացում և այլն: Այս ամենին էլ գումարած՝ 2016թ.-ի ապրիլյան պատերազմն ու  ՊՊԾ գնդի գրավումը:

 Ինչպես ենք այս ամենից ելնելով՝ աշխարհին համոզելու, որ Հայաստանում արժե ներդրումներ անել, այն պարագայում, որ տնտեսության մեջ զբաղվածները մեկ տարում կրճատվում են մոտ 26 հազարով` կազմելով` 976 հազար զբաղված, ունենք չդադարող արտագաղթ և բնակչության թվի կրճատման լուրջ միտումներ և այլն: Այս գործոններից անգամ մեկ- երկուսը լուրջ ներդրողի համար բավական են ներդրումներ չանելու համար, իսկ մենք հպարտանում ենք Doing Business-ի բարձր վարկանիշ ունենալով: Այն էլ` պարզվեց, որ առաջընթացի փոխարեն այստեղ ևս հետընթաց ենք արձանագրել՝  հայտնվելով 47-րդ հորիզոնականում: Մինչդեռ  պլանավորել էինք ՀՀ կառավարության ծրագրով ևս 5 կետանոց առաջընթաց: Կարելի է գտնել մի շարք բացատրություններ, կապել այլ երկրների բարեփոխումների ընթացքի արագության հետ, համոզել որ մյուս տարի արդյունքները կերևան և այլն, սակայն մի բան պարզ է. եթե անգամ այս ինդեքսի չափանիշներից ելնելով որոշում կայացնելու լինեն ներդրողները, ապա 46 այլընտրանքներից հետո նոր կմտածեն Հայաստանի մասին:

Թ. Միքայելյան