Եվրոպայի կուլիսներում. քաղաքական հիշողություն

1917 թվականին, Ռուսատանում հաջողությամբ հեղափոխություն անելով՝ բոլշեւիկները մտածում էին այդ «պրոդուկտն» արտահանելու, այսինքն՝ համաշխարհային հեղափոխության մասին։ Բայց Ռուսաստանն ինքը եւ 1922-ին նրան միացած խորհրդային սոցիալիստական մյուս հանրապետությունները սոցիալ-տնտեսական ծանր վիճակում էին, եւ հեղափոխության արտահանումն առաջնահերթ չէր։

Բացի այդ ԽՍՀՄ-ը հեղափոխական արժեքներն արմատավորելու փուլում էր, ինչն ուղեկցվում էր մարդկանց եւ ազգերի ազատությունների սահմանափակմամբ, դաժան բռնաճնշումներով։ Թեեւ Խորհրդային միությունը փակ էր, տեղեկատվական արտահոսքերն էլ՝ վերահսկելի, սոցիալիզմի վատ նորություններն այնուամենայնիվ հասնում էին հնարավոր «սպառողներին»։ Համաշխարհային հեղափոխությունն անիրականանալի մի բան էր թվում։

Սովետական սոցիալիզմի արտահանման համար նոր դուռ բացվեց համաշխարհային 2-րդ պատերազմից հետո, որից ԽՍՀՄ-ը հաղթող դուրս եկավ։ Այդ ժամանակ էր, որ Խորհրդային միության ազդեցության գոտում հայտնվեցին Կենտրոնական եւ Արեւելյան Եվրոպայի այն երկրները, որոնց նացիստական Գերմանիայի նվաճումից ազատագրելու գործում մեծ դեր էր խաղացել խորհրդային Կարմիր բանակը։

Այսպես Բուլղարիան, Ռումինիան, Լեհաստանը, Չեխոսլովակիան, Հունգարիան, Հարավսլավիան եւ այլ երկրներ դարձան սոցիալիստական ճամբարի անդամներ։

Մինչեւ համաշխարհային 2-րդ պատերազմը Մոլոտով-Ռիբենտրոպ պակտով Մերձբալթիկայում ԽՍՀՄ-ին էին բռնակցվել Լիտվան, Լատվիան եւ Էստոնիան, դառնալով խորհրդային սոցիալիստական հանրապետություններ։

Բռնակցված եւ ազդեցության ոլորտում հայտնված երկրներում Մոսկվայի ներկայությունը պարտադրանք էր, որն ուղեկցվում էր ճնշումներով, բռնություններով, իրավունքների եւ ազատությունների սահմանափակմամբ։

Հանրությանն ավելի հայտնի են Հունգարիայի (1956) եւ Չեխոսլովակիայի (1968) արյունալի դեպքերը, բայց կոմունիստական ճնշումից դժգոհություններն ու ընդվզումները դրանցով չէին սահմանափակվում։

1953 թվականից մինչեւ ԽՍՀՄ փլուզումը (դեկտեմբեր 25, 1991), սոցճամբարի երկրներում եղել են քաղաքացիական շուրջ երեք տասնյակ ընդվզումներ՝ բողոքի ակցիաներ, հանրահավաքներ, երթեր, գործադուլներ, որոնց մեծ մասը՝ պատճառ ունենալով սոցիալ-տնտեսական խնդիրները (գների բարձրացում, սննդամթերքի պակաս եւ այլն), որպես կանոն, վերաճում էին հակախորհրդային հակակոմունիստական ակցիաների։

1980-ականների վերջին տարիներին դրանք մեծ թափ ստացան եւ ավարտվեցին ժողովրդավարական ուժերի հաղթանակով։

Նոր հազարամյակի սկզբին այդ երկրների մեծ մասն արդեն ԵՄ ընտանիքի անդամներ էին եւ բնականաբար պետք է ձեռնամուխ լինեին պատմության վերարժեւորման կարեւոր գործին։

Տոտալիտարիզմը տոտալիտարիզմ է՝ ինչ գույնի էլ լինի

Երկրորդ Համաշխարհայինը մարդկության պատմության մեջ ամենաարյունալի պատերազմն էր, որը, տարբեր հաշվարկներով՝ խլեց 60-80 միլիոն մարդու կյանք։ Դրա ահավոր դաժանությունը սպիներ թողեց բոլոր մասնակիցների ազգային ինքնության վրա, որոնք այսօր էլ երեւակվում են ինչպես անհատների, այնպես էլ տարբեր խմբերի եւ ազգերի կոլեկտիվ հիշողության մեջ։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի եվրոպական հիշողության հիմքում դրվեց Հոլոքոսթը՝ հրեաների ցեղասպանությունը կամ, ինչպես ասում են՝ ողջակիզումը։ Մինչեւ Խորհրդային Միության փլուզումը, Արեւելյան Եվրոպայի ու Բալթյան երկրների ազատագրումը, քաղաքական հիշողությունը Եվրոպայում արտահայտվում էր Հոլոքոսթով։ Ստեղծվում էին հուշարձաններ ու թանգարաններ։

 Այս գործընթացը գագաթնակետին հասավ 2000 թվականին Ստոկհոլմում (Շվեդիա) կայացած Հոլոքոստի միջազգային ֆորումում։ Այն նվիրված էր Աուշվից-Բիրկենաու (Օսվենցիմ) համակենտրոնացման ճամբարի ազատագրման 55-ամյակին եւ ի մի էր բերել 46 երկրների պատմաբանների, քաղաքական ու պետական գործիչների:

Ֆորումը հրապարակեց եվրոպական քաղաքական հիշողության մեջ Հոլոքոսթի դերն ամրապնդող հռչակագիր, որի հիման վրա 2005 թվականին Եվրոխորհրդարանն ընդունեց «Հոլոքոստի հիշատակի, հակասեմիտիզմի եւ ռասիզմի մասին» բանաձեւ։

Եվրամիությանը միանալուց հետո ազատագրված երկրները փորձեցին իրենց պատմություններն ու հիշատակի սովորույթները ներմուծել եվրոպական հիշողության ընդհանուր քաղաքականություն՝ հավասարության նշան դնելով նացիզմի ու ստալինիզմի հանցավոր ռեժիմների միջեւ։ Այս հարցում հատկապես ակտիվ էին մերձբալթյան եռյակն ու Լեհաստանը։

Նրանք առաջ մղեցին Մոլոտով-Ռիբենտրոպ պակտը՝ որպես համաեվրոպական հիշողության պատմական ու քաղաքական հիմնական նախագիծ: Այն մինչ օրս հետեւողականորեն շարունակում է մնալ շատ պետությունների քաղաքական օրակարգերում։

Ազատագրված երկրների համառության շնորհիվ նոր հազարամյակի առաջին տասնամյակում Եվրոխորհրդարանն ընդունեց մի շարք բանաձեւեր՝ ըստ էության, խտրություն չդնելով նացիստական եւ սովետական բռնությունների միջեւ։ Իսկ 2019-ին ընդունված «Եվրոպայի ապագայի համար եվրոպական պատմական գիտակցության կարեւորության մասին» բանաձեւով Եվրոպական խորհրդարանը Մոլոտով-Ռիբենտրոպի պակտը փաստորեն ճանաչեց 2-րդ համաշխարհային պատերազմի մեկնակետ՝ պատասխանատու համարելով նացիստական ​​Գերմանիային ու Խորհրդային Միությանը:

Հեռացող, բայց չմոռացվող անցյալ

2000-ականների սկզբին եվրոպական ընտանիքում պատմության գնահատման շուրջ արդեն կար փոխհամաձայնություն։ Նացիզմի ու ստալինիզմի հանցանքների ծավալի եւ ուժգնության հավասարությունը գրեթե կասկածի տակ չէր դրվում։ Կային նաեւ օրենսդրական հիմքեր։ Դրանք կյանքի կոչելու ամենահարմար միջոցները հուշարձաններն ու թանգարաններն են։

Արվեստաբան Սեդա Շեկոյանը կարծում է, որ պետք է տարբերակել հուշարձան-հուշահամալիրների ու թանգարանների դերը։ Առաջինները որոշակի իմաստներ ու նշաններ հաղորդող սրբազան տարածքներ են, իսկ թանգարանն ավելի ազատ վայր է։

«Այսօր թանգարաններն՝ ի տարբերություն 100 տարի առաջվա, ոչ միայն արվեստի ու պատմության տարածքներ են, այլեւ՝ քաղաքականության եւ իշխանության»,-ասում է Շեկոյանը։

Ըստ նրա՝ թանգարանների դերը փոխվել է։ Եթե առաջ դրանք զբաղվում էին միայն պահպանությամբ ու ցուցադրությամբ, այսօր արդեն գումարվել է պատումներ առաջարկելու, դիրքորոշում արտահայտելու գործառույթը։

«Այցելուն կամ մասնագետը, երբ գնում է թանգարան, հարաբերվում է ոչ միայն ցուցանմուշների հետ, այլեւ փորձառության մաս է կազմում։ Եվ սա բնորոշ է բոլոր թանգարաններին՝ լինեն դրանք արվեստի, պատմության, երկրագիտական եւ այլն»։

Կոմունիզմի թանգարաններ Եվրոպայում

Այս գործառույթն առավել չափով հատուկ է Հոլոքոսթի կամ կոմունիզմի թանգարաններին, որոնց առաքելությունը չիմացված, անհայտ պատումները տեղ հասցնելն է։ Եվ այս դեպքում ցուցանմուշները՝ լուսանկարներ, փաստաթղթեր, արտեֆակտներ, առարկաներ, այդ տարածքներում ապրում են ոչ միայն որպես ինքնուրույն արժեքներ, այլեւ մեծ պատումի մաս են։

«Եթե թանգարանը նարատիվ է, այն կարող է սկսել անգամ փոքր հավաքածոյից, ունենալ փորձագիտական նյութի վրա հիմնված տեքստային շատ հատվածներ, ուղեկցվել, ասենք, ոչ օրիգինալ նյութերով՝ լուսանկարներ, նույնիսկ ոչ օրիգինալ առարկաներ, բայց Եվրոպայում դա հիմնական միտումը չէ,-ասում է արվեստաբանը եւ ավելացնում,-նույնիսկ մի քանի թանգարանների դեպքում, որոնք ես հիմա ուսումնասիրում եմ, միտումն օրիգինալ առարկաներ գտնելն ու ձեռք բերելն է»։

Թանգարաններն ի սկզբանե նարատիվ չեն, ժամանակի ընթացքում են դառնում այդպիսին, որպեսզի ավելի թատերական եւ հնարավորին չափ ներառական լինեն։ «Այսինքն՝ նրանք չեն ուզում բավարարվել միայն հիմնական հավաքածոյի ցուցադրությամբ, ցանկանում են տարբեր պատմություններ պատմել եւ, բնական է, այստեղ էլ գալիս է արդեն մուլտիմեդիա բաղադրիչը»։

Ապրելով Լեհաստանում եւ գիտական աշխատանքի համար թանգարաններ ուսումնասիրելով՝ Սեդան զարմանքով նկատել է, որ Եվրոպայում, հատկապես՝ Լեհաստանում, Գերմանիայում, Չեխիայում թանգարանաշինության բում է, որում ներգրավված են տարբեր մասնագետներ՝ ճարտարապետներ, նկարիչներ, պատմաբաններ, թանգարանային համադրողներ։ «Եվ ամենակարեւորը՝ ամեն ինչ մտածված է։ Նախապայմանն, իհարկե, հավաքածոյի առկայությունն է, բայց գործընթացը սկսում են ճարտարապետները»։

Իսկ ինչպե՞ս են ֆինանսավորվում թանգարանները։ Միջոցներ կարող են տրամադրել թե՛ Եվրամիությունը, թե՛ պետություններն իրենց բյուջեներից եւ թե տարբեր հիմնադրամներ։ Սեդան, սակայն, կարեւորում է սփյուռքի մասնակցությունը։ «Շատ տեղերում տեսնում ենք, որ թանգարանի ստեղծմանը մասնակցել են Միացյալ Նահանգներում կամ Կանադայում ապրող հայրենակից-նվիրատուներ»։

Տեղը  տեղին

Գտնվելու վայրը կարեւոր է հատկապես հուշարձանների կամ հուշահամալիրների դեպքում։ Դրանք սովորաբար զբաղեցնում են տարածքներ, որոնք կապված են այս կամ այն իրադարձության հետ։ Այդպիսով հիշողությունը տեղորոշվում է։ Դա ոչ նորություն է, ոչ էլ զուտ եվրոպական երեւույթ։ Հեռու չգնանք եւ հիշենք մեր Սարդարապատի հերոսամարտի հուշահամալիրը, որը կանգնեցվել է հենց ճակատամարտի դաշտում։ Մասնագետների կարծիքով՝ սա ամրապնդում է հիշողությունը՝ սրբազնությանը հավելելով հուզական լիցքեր։

Թանգարանների դեպքում տեղորոշումը հուզականությունից բացի ունի նաեւ քաղաքական նշանակություն։ Բերենք մի քանի օրինակ։

Ռիգայում գտնվող Լատվիայի օկուպացիայի թանգարանը (Latvijas Okupācijas muzejs), որը ներկայացնում է երկրի բռնակցման երեք փուլերը՝ առաջին խորհրդային [1940-1941], նացիստական [1940-1944], երկրորդ խորհրդային [1944-1991], տեղակայված է մի շենքում, որում մինչեւ անկախությունը եղել է Լատվիական հրաձիգների (Latviešu strēlnieki) թանգարանը։ Հաստատություն, որը նշանավորում էր լատվիացիների ռազմաքաղաքական կապվածությունը սովետների, մասնավորապես Ռուսաստանի հետ։

Վիլնյուսում գտնվող Օկուպացիայի եւ ազատագրական պայքարի թանգարանը (Okupacijų ir laisvės kovų muziejus) տեղավորված է մի շենքում, որը շուրջ հիսուն տարի ծառայում էր որպես Լիտվայի հանրապետության անվտանգության ծառայության (КГБ) գլխավոր գրասենյակ եւ, ըստ էության, խորհրդային օկուպացիայի ամենացցուն խորհրդանիշն էր։ Այստեղ կարելի է տեսնել լիտվական КГБ-ի 1940-ին կառուցված ներքին բանտի խցերն ու մենախցերը, բացօթյա զբոսանքի գոտիները։

Նման մի շենքում է գտնվում Բեռլինի Շտազիի թանգարանը (Das Stasimuseum Berlin)։ 1960-1961 թվականներին կառուցված շենքը եղել է ԳԴՀ-ի (Արեւելյան Գերմանիա) Պետական ​​անվտանգության նախարար Էրիխ Միլկեի (1957-1989) պաշտոնական նստավայրը։ Միլկեի գրասենյակները պահպանվել են նախնական տեսքով եւ ցուցադրության ամենատպավորիչ մասն են։

Բուդապեշտում գտնվող Սարսափի տունը (Terror Háza), որը ե՛ւ թանգարան է, ե՛ւ հուշարձան, հիշատակում է Հունգարիայի տոտալիտար ռեժիմների զոհերին՝ սկզբում ֆաշիստական ​​«Խաչաձև նետ» կուսակցության, ապա կոմունիստական ​​գաղտնի ոստիկանության (ÁVH) օրոք։

Բավականաչափ մռայլ շենքի ներսում դինամիկ ձեւավորված ցուցասրահներն են՝ օրիգինալ արտեֆակտներով, մուլտիմեդիա ներկայացումներով եւ ձայնային լանդշաֆտով։ Այցելուները կարող են իջնել նկուղային խցեր, որտեղ պահվել եւ խոշտանգվել են կալանավորները՝ ստանալով շենքի մռայլ անցյալի ազդեցիկ, խորը պատկերացում։

Սուգը հավերժ է, երբ չկա պայքար

Եվրոպայի քաղաքական հիշողության մեջ կարեւոր տեղ ունի նաեւ սովետական սոցիալիզմից ազատագրվելու համար մղված պայքարի թեման։ Գրեթե բոլոր երկրներում կան ազատագրումը նշանավորող հուշարձաններ կամ հուշահամալիրներ։

Դրանցից ամենաազդեցիկը թերեւս փողոցի սալքարերի հետ ներդաշնակորեն համադարված հուշարձանն է, որը նվիրված է անձնազոհ չեխ երկու երիտասարդների՝ Յան Պալախին եւ Յան Զայիցին։ 1969 թվականին, բողոքելով սովետական զորքի Չեխոսլովակիա ներխուժման դեմ, նրանք, մեկ ամիս տարբերությամբ ինքնահրկիզվեցին Պրագայի Վացլավյան հրապարակում։ Հենց այդտեղ էլ անձնուրաց տղաներին հիշատակող այս հուշարձանն է։

ԵՄ-ին անդամակցած նոր երկրներում շատ են կոմունիզմի դեմ պայքարը նշանավորող թանգարանները։ Դրանց շարքում թերեւս ամենաուշագրավը Սոլիդարնոստի եվրոպական կենտրոնն է (Europejskie Centrum Solidarności), որը բացվել է 2014 թվականին Լեհաստանի Գդանսկ քաղաքում։

Պողպատի եւ ապակու համադրությամբ՝ այն հիշեցնում է կառուցվող նավ եւ նվիրված է 20-րդ դարի քաղաքական ամենախոշոր շարժումներից մեկին՝ լեհական Սոլիդարնոստին, որը 1980-ին սկսել էին Գդանսկի նավաշինարանի բանվորները՝ լեգենդար Լեխ Վալենսայի գլխավորությամբ ։ Դա աննախադեպ պայքար էր ազատության եւ իրավունքների համար եւ 1989-ին ի վերջո հասավ հաջողության՝Լեհաստանը դուրս բերելով խորհրդային սոցիալիզմի ճնշիչ ազդեցությունից։

Սոլիդարնոստի եվրոպական կենտրոնն ավելին է, քան սոսկ թանգարան կամ մշակութային կենտրոն։ Դա մի վայր է, որտեղ այցելուն հանդիպում է պատմության, հեղափոխության ու խիզախության հետ եւ առարկայորեն պատկերացնում, թե ինչպես սովորական մարդը կարող է փոխել աշխարհը՝ տապալելով անխորտակելի թվացող ռեժիմներ։

Թանգարանի սրահներում ցուցադրվում են արխիվային նյութեր, փաստաթղթեր, լուսանկարներ, որոնք ամբողջացնում են «Սոլիդարնոստ» շարժման մասշտաբներն ու ազդեցությունը: Կան եզակի արտեֆակտներ՝ սկսած ժողովրդին ուղղված առաջին կոչ-թռուցիկից մինչեւ ընդհատակյա տպագրական տեխնոլոգիաները:

Իսկ ինտերակտիվ ցուցանմուշները, տեսաձայնային նյութերը հնարավորություն են տալիս ընկղմվելու ժամանակի մեջ, դիտելու զանգվածային հանրահավաքների կադրեր, լսելու առաջնորդների ելույթները եւ զգալու ազատության համար մղված պայքարի մթնոլորտը:

Քաղաքական հիշողությունը Եվրոպայում ավելորդ շքեղություն չէ։ Թե՛ ԵՄ-ն եւ թե անդամ պետությունները խրախուսում են նման ինստիտուտների գործունեությունը, քանզի անցյալի դաժան ժառանգությունը մանրամասն ուսումնասիրելով ու ներկայացնելով է հնարավոր միայն վերապրել ու հասկանալ մարդկության դեմ ուղղված հանցանքները։ Եվ բացառել նաեւ հնարավոր կրկնությունները նոր ժամանակներում։

Տիգրան Պասկեւիչյան

Սույն հոդվածը հրապարակվել է «Պարզաբանելով ժողովրդավարությունը․ իրազեկման նախաձեռնություն» ծրագրի շրջանակում՝ Հայաստանում Նիդերլանդների Թագավորության դեսպանության ֆինանսավորմամբ։