14.12.2024 | 19:57
Ինչ իրավիճակ է ճանապարհներին 19։35-ի դրությամբ
ԼՂ պատերազմից 3 ամիս անց․ ի՞նչ հարցեր չեն լուծել Հայաստանը, Ադրբեջանն ու Ռուսաստանը․ Թոմաս դե Վաալ
Քաղաքականություն
18.02.2021 | 17:14
«Քարնեգի» հիմնադրամի ավագ գիտաշխատող Թոմաս դե Վաալը զեկույց է հրապարակել Լեռնային Ղարաբաղում տիրող իրավիճակի վերաբերյալ։ Վերջինս զեկույցում անդրադարձել է դիվանագիտական, քաղաքական, տնտեսական և հումանիտար խնդիրներին, որոնք չեն լուծվել 2020 թվականի սեպտեմբերյան պատերազմից հետո:
Տարածքների համար պատերազմն ավարտվել է երեք ամիս առաջ, հաղթողները տեղերով փոխվել են, սակայն հակամարտությունն ավարտված չէ. ադրբեջանցիների և հայերի միջև թշնամանքը շարունակվում է, իսկ Ռուսաստանը կանգնած է դժվար ընտրության առջև: BBC- ի ռուսական ծառայությունը ներկայացրել է զեկույցի հիմնական թեզերը:
Հրադադար, բայց ոչ կայուն խաղաղություն
Լեռնային Ղարաբաղում 44 օր շարունակված պատերազմն ավարտվել է 2020 թվականի նոյեմբերի 10-ին Ադրբեջանի, Հայաստանի ու Ռուսաստանի ղեկավարների եռակողմ հայտարարությամբ։
Ադրբեջանը վերադարձրեց Ղարաբաղի շուրջ 7 շրջաններն ու Լեռնային Ղարաբաղի զբաղեցրած տարածքների մեկ երրորդը, եթե այն դիտարկենք Ադրբեջանի ԽՍՀ-ի կազմում Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի սահմաններով։
Սա կարճ փաստաթուղթ է, որը գրեթե ոչ մի մանրամասնություն չի պարունակում և դրա բազմաթիվ կողմեր մեկնաբանվում են արմատապես հակառակ եղանակով։ Օրինակ ՝ համաձայնագրով նախատեսված էր հայկական զինված ուժերի դուրսբերումը: Սակայն արդյոք այս կետի պահանջները կատարվա՞ծ են: Այս հարցին Բաքվում և Երևանում այլ կերպ են պատասխանում:
Հայկական կողմը կարծում է, որ այս կետը վերաբերում էր միայն Ադրբեջանին վերադարձված տարածքներին՝ Ղարաբաղի շուրջ յոթ շրջաններին:
Ադրբեջանը, սակայն, պնդում է, որ այժմ Հայաստանից ժամանած զինվորները պետք է լքեն Ղարաբաղի այն հատվածը, որը մնացել է Հայաստանի վերահսկողության տակ, և նույնիսկ Հայաստանի կառավարության անդամները պետք է Բաքվից թույլտվություն խնդրեն այդ տարածքներ այցելելու համար։
Երկու կողմի համար էլ սա սկզբունքային հարց է և գրեթե հույս չկա , որ բոլոր կողմերին բավարարող որոշում կկայացվի։
Պատերազմն ավարտվել է, իսկ գերիները մնացել են
Ալիևի, Փաշինյանի և Պուտինի մասնակցությամբ եռակողմ հայտարարության կետերից մեկը եղել է ռազմագերիների ու զոհերի աճյունների վերադարձը. 3 ամիս անց այս հարցը դեռևս մնում է ցավոտ խնդիր։
Տասնյակ, իսկ որոշ գնահատականների համաձայն՝ ավելի քան 100 հայ գերի շարունակում է մնալ Ադրբեջանում, անհայտ թվով ադրբեջանցի գերիներ են մնում նաև հայկական կողմում։
Ավելին, ավելի քան 60 հայ գերեվարվել էր արդեն պատերազմի ավարտից հետո, և Բաքուն ցանկանում է նրանց դատել որպես հանցագործներ, այլ ոչ թե վերադարձնել որպես ռազմագերիներ։
ՄԱԿ-ը դատապարտել է բանտարկյալների վերադարձի ձգձգումն ու կողմերին կոչ արել անհապաղ վերադարձնել նրանց, ինչպես սահմանված է պատերազմի կանոնները կարգավորող Ժնևի կոնվենցիայով:
Թուրքիայի ու Ռուսաստանի միջև
Նոյեմբերի 10-ի հայտարարությունը ոչ մի կերպ չի կարգավորում Թուրքիայի դերակատարությունը Ղարաբաղում, սակայն վերջին տարվա ընթացքում նա դարձել է տարածաշրջանային գործընթացների գլխավոր դերակատարը։
Թուրքական ռազմական տեխնիկան՝ առաջին հերթին հարվածային անօդաչուները, կարևոր դերակատարություն են ունեցել մարտի դաշտում Ադրբեջանի հաղթանակի հարցում։
Սակայն Անկարան նույնպես հավակնում է մասնակցել դիվանագիտական գործընթացներին ՝ սուր քննադատության ենթարկելով ԵԱՀԿ Մինսկի խմբին, որը տարիներ շարունակ վարել է Ղարաբաղի հարցով բանակցային գործընթացը:
Այս պահին Թուրքիան միայն սահմանափակ դեր է ստացել Աղդամի մոտակայքում Ռուսաստանի հետ համատեղ դիտարկման կենտրոնում: Ռուսաստանի հետ պայմանագրի համաձայն՝ թուրքական զինուժը չի լքում կենտրոնը և դիտարկում է հրադադարի ռեժիմի պահպանում անօդաչու թռչող սարքերի օգնությամբ:
Հուշարձանների ճակատագիրը
Երկու ազգերի թշնամանքն արտահայտվում է նաև պատմական վեճերում: Պատերազմի հետևանքով միջնադարյան շատ հայկական հուշարձաններ անցել են Ադրբեջանի վերահսկողության տակ:
Ղարաբաղի հյուսիսում գտնվող Դադիվանքը վերցվել է Ռուսաստանի խաղաղապահների պաշտպանության տակ, սակայն քրիստոնեական այլ հուշարձանների ճակատագիրը անհանգստացնում է ինչպես հայ, այնպես էլ ռուս մշակութային գործիչներին:
ՌԴ առջև ծառացած մարտահրավերները
Ռուս խաղաղապահների 5-ամյա մանդատը ենթադրում է խաղաղության պահպանում, սակայն գործնականում շուրջ 2000 խաղաղապահները զբավում են ավելի լայն շրջանակի խնդիրներով՝ ենթակառուցվածքների վերակառուցումից մինչև փախստականներին օգնելով։
Հայերի վերահսկողության տակ մնացած Լեռնային Ղարաբաղի խնդիրների լուծումը պահանջում է սերտ համագործակցություն չճանաչված ԼՂՀ քաղաքական ղեկավարության հետ: Սակայն ԼՂՀ առաջին դեմքերը Բաքվում հայտնվել են հետախուզման մեջ և այնտեղ համարվում են հանցագործներ:
Եռակողմ հայտարարության համաձայն՝ խաղաղապահները տեղակայվել են Ղարաբաղում հինգ տարի ժամկետով ՝ այս ժամկետը ևս հինգ տարով երկարացնելու հնարավորությամբ ՝ երկու կողմերի համաձայնությամբ: Որպեսզի Ադրբեջանը չխանգարի մանդատի երկարաձգմանը, խաղաղապահները պետք է շարունակեն աշխատել Ղարաբաղի հայաբնակ հատվածում ՝ առանց Բաքվում զայրույթ առաջացնելու:
Միջազգային դիվանագիտության խնդիրները
ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը, որը համանախագահում են Ռուսաստանը, ԱՄՆ-ը և Ֆրանսիան, պատերազմից առաջ Ղարաբաղի հարցով բանակցությունների հիմնական միջազգային հարթակն էր:
Այս շրջանակներում էր, որ պետք է լուծվեր անպատասխան մնացած հարցը. ի՞նչ է լինելու Լեռնային Ղարաբաղի հայաբնակ հատվածի ճակատագիրը: Վերջին շրջանում Ադրբեջանը պնդում է, որ ԼՂՀ-ն պետք է մտնի Ադրբեջանի կազմի մեջ ՝ առանց որևէ ինքնավարության: Հայաստանում կոչ են անում ճանաչել այն որպես անկախ հանրապետություն:
Ռուսաստանը կարծում է, որ ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը պետք է շարունակի իր աշխատանքը: Բայց դրա իրական ազդեցությունը հակամարտության կողմերի վրա դժվար է գնահատել. զինադադարը ձեռք է բերվել առանց Ֆրանսիայի և ԱՄՆ-ի, իսկ Ղարաբաղում խաղաղապահները բացառապես ռուսաստանցիներ են:
Ավելին, Ադրբեջանը Ֆրանսիայի դիրքորոշումը համարում է հայամետ և չի տեսնում նրան որպես չեզոք միջնորդի դերում: ԱՄՆ-ն ավելի շատ հարգանքի է արժանանում, սակայն վերջին տարիներին ԱՄՆ Պետդեպարտամենտը ավելի քիչ է հետաքրքրվում Հարավային Կովկասով:
Ի՞նչ կարող է անել Եվրոպան
Ղարաբաղում հիմնական հումանիտար խնդիրները ենթակառուցվածքների վերականգնումն ու փախստականների վերադարձն է: Ավելին, հակամարտությունը երբեք չի լուծվի առանց իրական հաշտեցման և երկխոսության երկու երկրների ժողովուրդների միջև:
Այս երկու խնդիրներն էլ, ինչպես տնտեսական օգնությունը, այնպես էլ խաղաղապահության և քաղաքացիական նախաձեռնությունների աջակցությունը, պահանջում են լուրջ և երկարաժամկետ մասնակցություն եվրոպական գերտերությունների, եվրոպական կառույցների և ԵՄ-ի կողմից, գրել է Դե Վաալը:
Տաթև Ֆռանգյան
