Ադրբեջանը ԼՂ-ն վերածել է Ալիևի ռեժիմի ձեռքբերումների ցուցափեղկի․ դրա հետևում, սակայն, բազմաթիվ խնդիրներ են՝ կոռուպցիայից մինչև հայկական մշակութային ժառանգության ոչնչացում․ անդրադարձ

Երկու տարի առաջ՝ 2023 թվականի սեպտեմբերին, Ադրբեջանը վերջանակապես վերականգնել է վերահսկողությունը Լեռնային Ղարաբաղի նկատմամբ։ Բաքվի ռազմական գործողություններից հետո տարածաշրջանի գրեթե ամբողջ հայ բնակչությունը ստիպված եղավ տեղափոխվել Հայաստան։ Միևնույն ժամանակ, Ադրբեջանի իշխանությունները ձեռնամուխ եղան լայնածավալ շինարարական նախագծերի՝ Լեռնային Ղարաբաղը վերածելով իրենց նվաճումների ցուցադրության։ Այս մասին ասվում է Meduza-ի անդրադարձում։

Սակայն, ըստ հրապարակման, տարածաշրջանի «վերաինտեգրումը» թաքցնում է բազմաթիվ խնդիրներ. անկախ լրատվամիջոցները բազմիցս բացահայտել են տեղական ենթակառուցվածքների վերականգնման ժամանակ ոչ թափանցիկ  ծախսերի դեպքեր, բնակիչները բողոքել են իրենց համար կառուցված բնակարանների վատ որակից, իսկ մարդու իրավունքների կազմակերպությունները նշել են հայկական մշակութային և պատմական ժառանգության ոչնչացման անհանգստացնող միտում:

Meduza-ի խնդրանքով տարածաշրջանում աշխատող լրագրողը, որի անունը չի նշվում, լուսաբանում է վերջին տարիներին Լեռնային Ղարաբաղում տեղի ունեցողը:

Ինչպե՞ս է Ադրբեջանը վերակառուցում և «վերաբնակեցնում» Լեռնային Ղարաբաղը

Լեռնային Ղարաբաղի վերահսկողության վերականգնումից անմիջապես հետո Ադրբեջանի իշխանությունները ձեռնամուխ եղան լայնածավալ շինարարական նախագծերի և հայտարարեցին տարածաշրջանի «վերականգնման» քաղաքականության մասին: Սա ուղեկցվել է ճանապարհների, քաղաքների, ավանների, զբոսաշրջային և արդյունաբերական օբյեկտների, ինչպես նաև հուշահամալիրների կառուցմամբ։

«Վերականգնման» գործում կենտրոնական դեր է խաղում «Ղարաբաղի վերածննդի հիմնադրամը»՝ Karabakh Revival Fund-ը։ Հենց դրա միջոցով են անցկացվում «Վերականգնել Ղարաբաղը» ցուցահանդեսները, նախագծերի ներկայացումները և որոնվում են ներդրողներ։ Վերակառուցման համար հատկացված պաշտոնական բյուջետային թվերը տպավորիչ են. 2024 թվականին Լեռնային Ղարաբաղում շինարարական և մոնտաժման աշխատանքների վրա ծախսվել է մոտ վեց միլիարդ մանաթ (մոտավորապես 3,5 միլիարդ դոլար), իսկ հաջորդ տարիների ծրագրերն ավելի հավակնոտ են։

Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի խոսքով՝ Ադրբեջանը չորս տարվա ընթացքում 17,5 միլիարդ մանաթ (10,3 միլիարդ ԱՄՆ դոլար) է ներդրել Ղարաբաղում: Ադրբեջանի իշխանությունները խոստացել են 2025 թվականին Ղարաբաղի վրա ծախսել ևս չորս միլիարդ մանաթ կամ երկրի ընդհանուր բյուջեի 10%-ը:

Մինչև 2025 թվականն Աղդամում և հարակից շրջաններում պետք է կառուցվեն բնակելի թաղամասեր, հյուրանոցներ, ճանապարհներ, կամուրջներ և հուշահամալիրներ: Կառավարությունը պարբերաբար հեռուստատեսությամբ ցուցադրում է շինարարության արդյունքները. նման ցուցադրությունները ծառայում են ինչպես ներքին քարոզչությանը, այնպես էլ ներդրումային հնարավորությունները արտասահմանյան գործընկերներին ներկայացնելուն: Շուշիում  և Ստեփանակերտում (հոդվածում նշվում է Խանքենդի) շարունակվում է բնակելի թաղամասերի ակտիվ շինարարությունը՝ Չինաստանի և Թուրքիայի մասնակցությամբ: Միևնույն ժամանակ, բրիտանական BP նավթային ընկերությունը նախատեսում է արևային էլեկտրակայան կառուցել Ղարաբաղում:

Ադրբեջանի իշխանությունների համար մեկ այլ կարևոր հեղինակավոր նախագիծ են Ղարաբաղում «խելացի գյուղերը», որտեղ նրանք նախատեսում են օգտագործել նոր տեխնոլոգիաներ, ավտոմատացում և վերականգնվող էներգիայի աղբյուրներ: Մինչ օրս կառուցվել է միայն մեկ գյուղ՝ Զանգիլանի շրջանի Աղալի գյուղը: Որոշ ադրբեջանցի քաղաքական գործիչներ կասկածանքով են վերաբերվում այս «խելացի գյուղերին»:

Օրինակ՝ կիսաընդդիմադիր «Հանրապետական ​​այլընտրանք» կուսակցության նախագահ Իլգար Մամեդովը Աղալի այցելության ժամանակ հայտարարել էր, որ գյուղի մուտքի մոտ տեղադրվելու են դեմքի ճանաչման տեսախցիկներ: Նա Աղալին անվանել է «նոր տոտալիտարիզմի փորձություն» և «թվային բանտ»: Բնակիչները, որոնք, ենթադրաբար, ընտրվել են վիճակահանությամբ, արդեն բնակեցվել են այնտեղ:

Ադրբեջանը Ղարաբաղյան առաջին պատերազմի ժամանակ իրենց տները կորցրած փախստականներին վերադարձնում է նորակառույց բնակավայրեր։ Նոր ժամանածներից շատերը վերաբնակեցվում են նախկինում հիմնականում էթնիկ հայերով բնակեցված բնակավայրերում, ինչպիսին է Ստեփանակերտը։ Իշխանությունները պնդում են, որ մինչև 2026 թվականը նախատեսում են մինչև 40,000 մարդու վերադարձնել տարածաշրջան՝ այս ծրագիրն անվանելով «Մեծ վերադարձ»։ Սակայն այս թվերը պաշտոնական հռետորաբանության մեջ անընդհատ փոխվում են։

Օրինակ՝ 2025 թվականի հունիսին Բաքուն հայտարարել էր 15,000 մարդու Ղարաբաղ վերադարձի մասին, սեպտեմբերին ՄԱԿ-ի Գլխավոր վեհաժողովի նիստում Իլհամ Ալիևը հայտարարել է 50,000 մարդու վերաբնակեցման մասին։

Ենթակառուցվածքային նախագծերը և Ղարաբաղի վերաբնակեցումն ակտիվորեն լուսաբանվում են Ադրբեջանի կառավարամետ լրատվամիջոցներում՝ ստեղծելով վերածնված և բարգավաճող տարածաշրջանի պատկեր։ Միևնույն ժամանակ, հակամարտության ավարտից հետո տարածաշրջանում մնում են մեծ թվով ականներ։

Ի՞նչ խնդիրներ են թաքնված Լեռնային Ղարաբաղի «վերաինտեգրման» ֆասադի հետևում

Նոր ադրբեջանական բնակավայրերի բնակիչները պարբերաբար բողոքում են կառուցված տների վատ որակից։ Տեսանյութերից մեկում մի տղամարդ նկարահանում է Լաչին քաղաքում ստացած բնակարանը։ Կադրերում երևում է, որ աստիճանները չեն հասնում դռանը, այլ պատից մեկ մետր հեռավորության վրա են։ Տղամարդը նաև բողոքում է շինարարության մեջ օգտագործված նյութերի վատ որակից։

Նույն պատճառով որոշ բնակավայրեր լուրջ վնաս են կրել անձրևներից. ճանապարհները քանդվել են, իսկ փողոցները՝ ողողվել։ Շատ ադրբեջանցիներ նաև նշել են, որ փախստականներին տեղավորում են միմյանց չափազանց մոտ կառուցված միանման տներում։ Ավելին, նրանց չեն տվել պատերազմից առաջ ունեցած հողերը, չնայած դա նախատեսված է օրենքով։ Հողերը կարող են տրվել միայն վարձակալության։

Լրատվամիջոցները նշել են, որ ամենաբերքառատ տարածքները հայտնվել են որոշակի ընկերությունների ձեռքում։ Ղարաբաղում խոշոր շինարարական նախագծերի և հողերի զգալի մասը հայտնվել է իշխող վերնախավի անդամների հետ ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն կապված հոլդինգների և ընկերությունների ձեռքում։ Ավելին, Ադրբեջանի քաղաքացիները կարող են մուտք գործել տարածաշրջան միայն իշխանությունների թույլտվությունը ստանալու դեպքում կամ Շուշիում շրջագայություն գնելուց և հյուրանոցային համար ամրագրելուց հետո։

«Մուսավաթ» կուսակցության ղեկավար Արիֆ Հաջիլին վերջերս խոսել էր ղարաբաղցի փախստականների իրավազրկության մասին. «Մինչ օրս ղարաբաղցիները չեն ստացել հողային բարեփոխումից իրենց իրավունքները, և նրանք կարող են մուտք գործել իրենց հողեր միայն թույլտվությամբ և միայն կողքից դիտարկելու համար»։ Քաղաքական գործչի խոսքով՝ «հողերը հիմնականում յուրացրել են նրանք, ովքեր խուսափել են առաջին ղարաբաղյան պատերազմին մասնակցելուց, նրանք, ովքեր իրենց երեխաներին խնայել են երկրորդ ղարաբաղյան պատերազմին մասնակցելուց, կամ նրանք, ովքեր առաջին անգամ Ղարաբաղը տեսել են միայն 44-օրյա պատերազմից հետո»։ Մինչդեռ, տեղի բնակիչներին «առաջարկվում է աշխատել այս «ձեռնարկատերերի» ֆերմաներում, օգտագործել նրանց հարմարությունները կամ վարձակալել իրենց նախնիների հողերը»։

Ադրբեջանական անկախ «Abzas Media»-ն հրապարակել է մի շարք հետաքննություններ, որոնք մանրամասն նկարագրում են, թե ինչպես են շինարարական պայմանագրերը և հողատարածքները շնորհվել փաստացի իշխանություններին պատկանող ընկերություններին։

Օրինակ՝ տարածաշրջանում գործում է «Ագրո Դեյրի» ընկերություն՝ մի նախագիծ, որը կառավարվում է հոլդինգային ընկերությունների կողմից, որոնց բաժնետերերի թվում են «Բլես» և «Ռևերի» ընկերությունները: Այս ընկերությունները, իրենց հերթին, պաշտոնապես կապված են Ադրբեջանի նախագահի դուստրերի՝ Լեյլա և Արզու Ալիևաների հետ։

Մեկ այլ օրինակ է Pasha Holding-ը։ Գյուղատնտեսության փորձագետ Վահիդ Մահերամովը լրագրողներին ասել է, որ այս հոլդինգին, ի թիվս այլ բաների, հատկացվել է «բարձրորակ վարելահող», և դրա սեփականատերերը շուտով կարող են ամբողջությամբ զավթել բերրի տարածքները «ջրի աղբյուրների մոտ»՝ տեղի բնակիչներին թողնելով միայն «անմշակ» հողամասեր: Հոլդինգին են պատկանում նաև Աղդամում գտնվող վերոնշյալ բնակելի համալիրը և տարածաշրջանի երկու հյուրանոց: Հոլդինգը կապված է նախագահական ընտանիքի հետ (նախագահի կնոջ՝ Մեհրիբան Ալիևայի օրիորդական ազգանունը Փաշաևա է): Լրագրողները նշել են, որ նման դեպքերում պետական ​​պայմանագրերը պարբերաբար շնորհվում են առանց մրցակցային մրցույթների:

Լրագրողները պարզել են, որ զգալի ֆինանսավորում է հատկացվել նաև պաշտոնապես ոչ առևտրային Հեյդար Ալիևի հիմնադրամին, որը կրում է Ադրբեջանի նախկին նախագահի՝ Իլհամ Ալիևի հոր անունը: Հիմնադրամը ղեկավարում է Ալիևի կինը՝ Մեհրիբան Ալիևան: Այն կազմակերպել է Շուշիում անցկացվող քարոզչական փառատոներ: Այս միջոցառումների ֆինանսավորման զգալի մասը գալիս է պետական ​​բյուջեից:

Բաքվի ռազմավարության մեջ օդանավակայանները հատուկ տեղ են զբաղեցնում: Առաջինը՝ Ֆիզուլիի միջազգային օդանավակայանը, բացվել է 2021 թվականին՝ Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմի ավարտից ընդամենը մեկ տարի անց: 2022 թվականին Զանգիլանում բացվել է նոր օդանավակայան, իսկ 2025 թվականին՝ Լաչինում։ Դրանցից յուրաքանչյուրն ունի երեք կիլոմետր երկարությամբ թռիչքուղիներ և տերմինալներ, որոնք նախատեսված են ժամում հարյուրավոր ուղևորներ սպասարկելու համար: Համեմատության համար, Ադրբեջանի մնացած հատվածում այժմ կա յոթ միջազգային օդանավակայան, բայց միայն երեքն են ակտիվորեն օգտագործվում: Օդանավակայանները, ճանապարհները և նոր թաղամասերը նախատեսված են Ադրբեջանի տարածքային վերահսկողության վերականգնման և տարածաշրջանը «վերակենդանացնելու» նրա կարողության ընդգծման համար, բայց, միևնույն ժամանակ, դրանք հիմնականում քարոզչական նպատակներով մշակված նախագծեր են և, կարծես, նախատեսված են արտաքին գործընկերներին ցուցադրելու համար: Ինչպես մյուս ենթակառուցվածքները, օդանավակայանները նույնպես ապահովագրված չեն շինարարության ընթացքում կոռուպցիայի կասկածներից: Մի հետաքննության ընթացքում լրագրողները պարզել են, որ օդանավակայանների կառուցմանը մասնակցող ընկերությունները չեն հրապարակում ծախսերի հաշվետվությունները: Պարզվել է, որ այդ ընկերություններից մի քանիսը կապեր ունեն նաև Ադրբեջանի բարձրաստիճան պաշտոնյաների հետ:

Ինչպես են Ադրբեջանի իշխանություններն ազատվում հայկական ժառանգությունից Լեռնային Ղարաբաղում

Ղարաբաղի վերադարձից հետո Բաքուն սկսել է աստիճանաբար ջնջել հայկական ներկայության հետքերը: Չճանաչված Արցախի նախկին խորհրդարանի և ԱԳՆ-ի շենքերը քանդվել են։ Սա խորհրդանշական ժեստ էր, որը լուսաբանվել է պետական ​​լրատվամիջոցների կողմից: Ավելին, գրանցվել են նախկինում հայերով բնակեցված գյուղերի, ինչպես նաև գերեզմանատների և եկեղեցիների ոչնչացման դեպքեր։

2021 թվականին Ադրբեջանի խորհրդարանի պատգամավոր Ժալա Ահմեդովան տեսանյութ է հրապարակել Շուշիի Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցուց, որը 2020 թվականին անցել է Ադրբեջանի վերահսկողության տակ: Քրիստոնեական մի քանի դավանանքների քահանաներ, որոնք հատուկ բերվել էին հանդուրժողականության մթնոլորտը ցուցադրելու համար, աղոթում էին եկեղեցում լրագրողների տեսախցիկների առջև: 2023-2024 թվականներին այս 19-րդ դարի եկեղեցին ամբողջությամբ քանդվել է՝ ըստ ամերիկա-հայկական Caucasus Heritage Watch (CHW) նախագծի։

Նախագծի 2024 թվականի գարնանային զեկույցում նշվել է 2023 թվականի աշնանից ի վեր լիովին ավերված վայրերի թվի 75% աճ, գրանցվել է առնվազն վեց նոր ավերված վայր և մի շարք՝ կրիտիկական վտանգի տակ գտնվող վայրեր: Օրինակ, վերլուծաբանները նշել են հին գերեզմանատների, այդ թվում՝ Շուշիի, ինչպես նաև հին եկեղեցիների, ինչպիսին է 9-13-րդ դարերի Կոխակի սրբավայրի ոչնչացումը:

Bellingcat հետաքննական նախագիծը նաև պարզել է, որ Ադրբեջանի իշխանությունները Ստեփանակերտում քանդել են բազմաթիվ բնակելի շենքեր։ Մասնավորապես, շենքերը քանդվել են՝ Ղարաբաղի համալսարանի կամպուսի կառուցման համար տեղ ազատելու նպատակով։ Հետազոտողները նաև շենքերի մոտ հայտնաբերել են աղբակույտեր, որոնք կարող են վկայել հայերի կողմից լքված բնակարանների թալանի մասին։

Լեռնային Ղարաբաղը վերադարձնելուց հետո Ադրբեջանը քանդել է ոչ միայն առանձին շենքեր, այլև ամբողջ գյուղեր, որոնք նախկինում բնակեցված էին հայերով։ Օրինակ՝ Քարին Տակ գյուղը լիովին ավերվել է, դրա տեղում կառուցվում է մզկիթ։ Իլհամ Ալիևն անձամբ է այցելել շինհրապարակ 2023 թվականին։ Այս կերպ ավերվել են մի քանի գյուղեր։

Այս գործողությունները համապատասխանում են Ղարաբաղը յուրացնելու և այն որպես նախնիների հող ներկայացնելու քաղաքականությանը, որտեղ անհիշելի ժամանակներից միայն ադրբեջանցիներ են բնակվել: Ադրբեջանը պաշտոնապես ժխտում է այս տարածքի և, ընդհանրապես, Հարավային Կովկասի հայկական ժառանգությունը: Ալիևը նույնիսկ ժամանակակից Հայաստանն անվանում է «Ադրբեջանի հին հողեր»: Բաքվի կարծիքով՝ Ռուսաստանը հայերին վերաբնակեցրել է Կովկասում 19-րդ դարում, չնայած համաշխարհային պատմագրությունը համաձայն չէ այս մեկնաբանության հետ: Միևնույն ժամանակ, Ադրբեջանի լրատվամիջոցներն ու կրթական համակարգը խթանում են հայերի նկատմամբ ատելությունը:

Այն վայրերը, որոնք Ադրբեջանի իշխանությունները չեն կարող քանդել այս կամ այն ​​պատճառով, անվանում  են Կովկասյան Ալբանիայի՝ ժամանակակից Ադրբեջանի տարածքում գտնվող հին պետության «ժառանգություն»: Կովկասյան ալբանական ուսումնասիրությունների վերաբերյալ պաշտոնական հավաքածուներն ու հրապարակումները հրատարակվում են պետական ​​մարմինների հովանու ներքո և օգտագործվում են մի շարք հուշարձանների ծագման նոր մեկնաբանությունները հիմնավորելու համար։

ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն բազմիցս ընդգծել է հուշարձանների տեսչական մուտքի և պահպանման անհրաժեշտությունը, սակայն Ադրբեջանը տարբեր պատրվակներով հրաժարվել է դրանից։ Առանձին բանաձևերում և կոչերում Եվրոպական խորհրդարանը և մարդու իրավունքների կազմակերպությունները կոչ են արել ստեղծել լիարժեք մոնիթորինգի համակարգ և միջազգային առաքելությունների մուտք տրամադրել տարածաշրջան:

Թարգմանությունը՝ Էմմա Չոբանյանի