Դատարանները քաղաքական ազդեցության տակ են, իսկ դատական ​​ինստիտուտները խարխլված են կոռուպցիայի պատճառով․ Freedom House-ի զեկույցը՝ ՀՀ-ի մասին

Freedom House միջազգային իրավապաշտպան կազմակերպության կողմից  հրապարակված «Ազատությունն աշխարհում 2025» տարեկան զեկույցում Հայաստանի նվիրված բաժնում անդրադարձ է կատարվում նաև երկրում օրենքի գերակայությանը։

Կա՞ անկախ դատական ​​համակարգ

Դատարանները ենթարկվում են համակարգային քաղաքական ազդեցության, իսկ դատական ​​ինստիտուտները խարխլված են կոռուպցիայի պատճառով: Հաղորդվում է, որ դատավորները ճնշում են գործադրում դատախազների հետ՝ մեղադրյալներին դատապարտելու համար, և արդարացման մակարդակը չափազանց ցածր է: 2022 թվականին Արդարադատության նախկին նախարար, իշխող կուսակցության անդամ Կարեն Անդրեասյանն ընտրվեց ԲԴԽ-ի ղեկավարի պաշտոնում, որոշում, որը լայնորեն ընկալվեց որպես քաղաքական։

2024 թվականի վերջին Անդրեասյանը Փաշինյանի խնդրանքով հրաժարական տվեց հինգ այլ բարձրաստիճան պաշտոնյաների հետ։ Փորձագետները պնդում էին, որ այս գործողությունը խախտում է սահմանադրական սկզբունքները և խարխլում դատական ​​անկախությունը:

Նաև 2024 թվականի ընթացքում ԲԴԽ-ն շարունակել է քաղաքականապես զգայուն գործերով զբաղվող դատավորներին պաշտոնանկ անելու իր պրակտիկան՝ ավելացնելով այն ընկալումը, որ կարգապահական միջոցները չարաշահվում են դատական ​​որոշումների վրա ազդելու համար: «Իրավունքների պաշտպանություն առանց սահմանների» ՀԿ-ն քննադատել է դատավորների թափուր պաշտոններում նշանակելու հատուկ ընթացակարգի կիրառումը վերջին տարիներին՝ նշելով, որ այն չի ներառում երկրի Արդարադատության ակադեմիայում ուսման պարտադիր ժամկետը և օգտագործվել է քաղաքական կապեր ունեցող դատավորների նշանակման համար։

Արդյո՞ք պատշաճ ընթացակարգը գերակայում է քաղաքացիական և քրեական գործերով

Իշխանությունները օրենքը կիրառում են ընտրողաբար, և քաղաքացիական կամ քրեական գործերով պատշաճ ընթացակարգը երաշխավորված չէ: Խնդիր է մնում երկարատև խափանման միջոցը։ Մի շարք աղմկահարույց գործեր՝ կապված Հայաստանի հանրապետական ​​կուսակցության (ՀՀԿ) էլիտար անդամների հետ, որը երկիրը ղեկավարում էր մինչև 2018 թվականը, ձգվում  են տարիներ շարունակ։ 2023 թվականի սեպտեմբերին ՀՀ նախկին նախագահ Սերժ Սարգսյանի դեմ հարուցված քրեական գործը՝ պետական ​​միջոցների ենթադրյալ վատնման հոդվածով, կարճվել է։ Նույն տարվա դեկտեմբերին, չորս տարի տևած դատավարությունից հետո, նախկին նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի դեմ կոռուպցիոն հետապնդումը դադարեցվեց, երբ դատավորը համաձայնեց միջնորդության հետ՝ պատճառաբանելով, որ վաղեմության ժամկետը լրացել է։ 2024 թվականի սեպտեմբերին Վճռաբեկ դատարանը բեկանել է Քոչարյանի և մյուսների 2021 թվականի արդարացման դատավճիռը 2008 թվականի հետընտրական բռնությունների հետ կապված առանձին գործով` գործը հետ ուղարկելով ստորադաս դատարան՝ նոր դատաքննության։

Կա՞ պաշտպանություն ֆիզիկական ուժի ապօրինի կիրառումից և ազատություն պատերազմից և անկարգություններից

Եվրոպայի խորհրդի Խոշտանգումների և անմարդկային կամ արժանապատվությունը նվաստացնող վերաբերմունքի կամ պատժի կանխարգելման եվրոպական կոմիտեի (CPT) ԶԼՄ-ների զեկույցներն ու հետաքննությունները  մատնանշում են ձերբակալվածների  նկատմամբ ոստիկանական բաժանմունքներում բռնությունները:  Վերջին տարիներին արձանագրվել է բանտային հաստատություններում ֆիզիկական վատ վերաբերմունքի կամ բռնության ավելի քիչ դեպքեր, թեև որոշ բանտերում վատ պայմանները պահպանվում են: Մարտական ​​իրավիճակներից դուրս զինվորականների մահը աճող խնդիր է, շատ մահեր որակվում են սպանություն, ինքնասպանություն: Հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեայի Վանաձորի գրասենյակը  պարզել է, որ 2018-ից 2023 թվականներին գրանցվել է մահվան 436 դեպք, ինչը 29 տոկոսով ավելի է նախորդ վեց տարիների համեմատ: Առնվազն 27 ոչ մարտական ​​մահ է գրանցվել 2024 թվականի հունվարից սեպտեմբեր ընկած ժամանակահատվածում։

Ընդգծվում է, որ Ադրբեջանին և Լեռնային Ղարաբաղին հարող տարածքներում անվտանգության պայմանները վատթարացել են 2020 թվականի ռազմական հակամարտությունից հետո։ 2022 թվականին հայ-ադրբեջանական սահմանի երկայնքով լայնածավալ ռազմական բախումներից հետո հայկական տարածքում ադրբեջանական ուժերը մոտեցել են հայկական գյուղերին։ Ճշմարտության և արդարության կենտրոնը 2023 թվականին հայտնել է, որ մի շարք հայ խաղաղ բնակիչներ պատանդ են վերցվել ադրբեջանական ուժերի կողմից Հայաստանի սահմաններում, և որ ոմանք կարող են գտնվել ադրբեջանական բանտերում, որտեղ նրանք գտնվում են խոշտանգումների վտանգի տակ: 2023 թվականին սահմանամերձ շրջաններում ադրբեջանական զինուժի կողմից պատահական կրակոցներ են գրանցվել: Թեև որոշ միջադեպեր գրանցվել են նաև 2024 թվականին, տարին համեմատաբար հանգիստ է եղել, քանի որ Երևանն ու Բաքուն շարունակել են սահմանազատման և սահմանագծման աշխատանքները:

Արդյո՞ք օրենքները, քաղաքականությունը և գործելակերպը երաշխավորում են հավասար վերաբերմունք բնակչության տարբեր շերտերի նկատմամբ

Հաղորդվում է, որ կանայք խտրականության են ենթարկվում աշխատանքի և կրթության ոլորտում՝ չնայած իրավական պաշտպանությանը: Թեև միասեռական սեռական գործունեությունը ապաքրեականացվել է 2003 թվականին, ԼԳԲՏ+ մարդիկ շարունակում են բռնության և վատ վերաբերմունքի ենթարկվել ոստիկանների և քաղաքացիական անձանց կողմից: 2022 թվականին կիրառված նոր քրեական օրենսգրքի համաձայն՝ սեռական կողմնորոշման և գենդերային ինքնության հիման վրա հանցագործություններ կատարած անձինք կարող են քրեական պատասխանատվության ենթարկվել, սակայն տեղական իրավապաշտպան կազմակերպությունները ասում են, որ ատելության հանցագործության մասին նոր հոդվածները գործնականում չեն կիրառվում»,- ասվում է զեկույցում:

Զեկույցում ընդգծվում է, որ 2023 թվականի սեպտեմբերին Լեռնային Ղարաբաղից Հայաստան փախած ավելի քան 100.000 մարդկանցից շատերն ունեցել են հայկական անձնագրեր՝ Լեռնային Ղարաբաղի բնակիչների համար հատուկ ծածկագրով։ 2023 թվականի հոկտեմբերին նրանք ստացել են նոր «ժամանակավոր պաշտպանված կարգավիճակ», ինչը նրանց հավասարեցնում է փախստականներին։

Վերլուծաբանները մտահոգություն են հայտնել, որ այդ անձինք ժամանակավոր պաշտպանության օրենքի համաձայն կանգնած են բարդ ընտրության առջև՝ կամ ընտրել փախստականին հավասարեցված կարգավիճակ, կամ դիմել Հայաստանի քաղաքացիության՝ լիարժեք քաղաքական իրավունքներով և այլ արտոնություններով:Նրանք, ովքեր ընտրում են քաղաքացիություն, ամենայն հավանականությամբ կզրկվեն փախստականներին տրամադրվող օգնությունից, ինչպես նաև Լեռնային Ղարաբաղում սեփականության և բնակության  փաստաթղթերից: 2024 թվականի վերջի դրությամբ Լեռնային Ղարաբաղից Հայաստանի քաղաքացիություն է ստացել ընդամենը մոտ 5500 փախստական։ Լեռնային Ղարաբաղից փախստականներն ու ակտիվիստները հայտնել են իշխանությունների կողմից չարաշահումների կամ պետական ​​պաշտոնյաների թշնամական արտահայտությունների դեպքերի մասին:

Արդյո՞ք անհատները օգտվում են տեղաշարժի ազատությունից, ներառյալ իրենց բնակության վայրը, զբաղվածությունը կամ կրթությունը փոխելու հնարավորությունը:

Օրենքը պաշտպանում է ազատ տեղաշարժը և անհատների իրավունքները՝ փոխելու իրենց բնակության վայրը, աշխատանքը և կրթությունը: Գործնականում բարձրագույն կրթության հասանելիությունը որոշ չափով խոչընդոտվում է կաշառակերության մշակույթի պատճառով: 2022 թվականի սեպտեմբերյան հակամարտությունից հետո հայ-ադրբեջանական սահմանի երկայնքով մոտ 200 քառակուսի կիլոմետր Հայաստանի տարածքը մնացել է օկուպացիայի տակ։ Ադրբեջանական ուժերը առաջ են բերել իրենց դիրքերն ավելի մոտ հայկական բնակելի թաղամասերին՝ ստիպելով որոշ խաղաղ բնակիչների լքել իրենց տները, ինչի հետևանքով սահմանամերձ որոշ գյուղեր հայաթափվել են: 2023 թվականի վերջին Լեռնային Ղարաբաղից փախած էթնիկ հայերի հոսքը Հայաստանում բնակարանային ճգնաժամ է առաջացրել։ Հազարավոր մարդիկ մերժել են կառավարության աջակցությունը սահմանամերձ շրջաններում բնակվելու համար՝ փոխարենը ընտրելով ավելի ապահով ժամանակավոր կացարանները մայրաքաղաքի մոտ:

Արդյո՞ք անհատները կարող են օգտվել սեփականություն ունենալու և մասնավոր բիզնես հիմնելու իրավունքից՝ առանց պետական ​​կամ ոչ պետական ​​դերակատարների անհարկի միջամտության

Հայաստանի օրենսդրությունը հիմնականում պաշտպանում է սեփականության իրավունքները: Տնտեսական դիվերսիֆիկացիան և ավելի պարզ կանոնակարգումները վերջին տարիներին հեշտացրել  են բիզնեսով զբաղվելը։ Սյունիքի և Գեղարքունիքի մարզերում 2020 թվականից ի վեր անվտանգության նկատառումներից ելնելով դժվարացել են անասնաբուծությունն ու գյուղատնտեսական աշխատանքները․ ադրբեջանական մարտական ​​դիրքերի մոտ գտնվող դաշտերում և արոտավայրերում խաթարված է տնտեսական ակտիվությունը։ 2023 թվականի հունիսին ադրբեջանական ուժերը բազմիցս գնդակոծել են Երասխում կառուցվող մետալուրգիական գործարանը, ինչի հետևանքով գործարանի կառուցման վայրը հեռացվել է  սահմանից։

2024 թվականին սահմանների սահմանազատման գործընթացի շրջանակներում Ադրբեջանի վերահսկողությանը հանձնված գույքի սեփականատերերը կարող էին դիմել ֆինանսական փոխհատուցման համար, սակայն կառավարությունը չի բացահայտել տրամադրված գումարները, ինչը դրդել է իրավապաշտպաններին կասկածի տակ դնել՝ արդյոք փոխհատուցումն արդարացի է, թե ոչ:

Արդյո՞ք մարդիկ օգտվում են անձնական սոցիալական ազատություններից, ներառյալ ամուսնության համար զուգընկերոջ և ընտանիքի չափի ընտրությունը, ընտանեկան բռնությունից պաշտպանվածությունը և արտաքին տեսքի նկատմամբ վերահսկողությունը

Թեև քաղաքացիները հիմնականում ազատ են որոշել ամուսնության, ամուսնալուծության և անձնական կարգավիճակին վերաբերող հարցերը, սահմանադրությունը սահմանում է ամուսնությունը որպես տղամարդու և կնոջ միություն է՝ բացառելով միասեռ ամուսնությունները: Ընտանեկան բռնությունը տարածված է և արդյունավետորեն չի հետապնդվում, իսկ զոհերի համար ծառայությունները անբավարար են: Երկու տարվա քննարկումներից հետո խորհրդարանը 2024 թվականի ապրիլին ընդունել է ընտանեկան բռնության մասին օրենքում փոփոխությունները: Վերանայումը վերացրել է «ընտանեկան ներդաշնակություն» տերմինը, ընդլայնել ընտանեկան բռնության սահմանումը` ներառելով բռնության լրացուցիչ ձևեր և փոխարինել «ամուսին» տերմինը «ինտիմ զուգընկերոջ» հետ՝ ներառելով այլ հարաբերություններ, բացի ամուսնությունից: Նոր օրենքն ուժի մեջ է մտել հուլիսին և ընդհանուր առմամբ ողջունվել է տեղի իրավապաշտպանների կողմից:

Արդյո՞ք անհատները օգտվում են հավասար հնարավորություններից և տնտեսական շահագործումից զերծ մնալու իրավունքից:

Շահագործումից կամ վտանգավոր աշխատանքային պայմաններից իրավական պաշտպանությունը վատ է կիրառվում, և աշխատողների մոտ կեսն աշխատում է ոչ ֆորմալ հատվածում, որտեղ նրանք կարող են ավելի շատ ենթարկվել նման պայմանների: Նշվում է, որ հայերը արտերկրում ենթարկվում են սեռական և աշխատանքային թրաֆիքինգի, իսկ երկրում որոշ երեխաներ աշխատում են գյուղատնտեսության և այլ ոլորտներում: Խնամքի հաստատություններում ապրող երեխաները բախվում են թրաֆիքինգի հատկապես մեծ ռիսկի:

2024-ին ԱՄՆ Պետդեպարտամենտը զեկուցել է, որ կառավարությունը լիովին չի բավարարել մարդկանց թրաֆիքինգի վերացման նվազագույն չափանիշները, սակայն ջանքեր է գործադրում։ Նշվում է, որ կառավարությունում և իրավապահ մարմիններում դեռևս բացակայում են զոհերին ուղղված քաղաքականությունն ու մոտեցումները։

2024թ.-ի մամուլում հրապարակումները ընդգծում էին Հնդկաստանի քաղաքացիների թրաֆիքինգը Հայաստանում աշխատանքային շահագործման նպատակով, ասված է զեկույցում։

Թարգմանությունը՝ Էմմա Չոբանյանի