Խաղաղությա՞ն, թե՞ պատերազմի տարի Հարավային Կովկասում․ Թոմաս դե Վաալի անդրադարձը
Քաղաքականություն
14.02.2024 | 17:15Հայաստանն ու Ադրբեջանը կարող են մոտենալ խաղաղության երկկողմ համաձայնագրին, սակայն բռնության սպառնալիքը պահպանվում է։ Հիմնական կռվախնձորը «Զանգեզուրի միջանցքն» է, որի հարցում Բաքուն և Մոսկվան կարող են գործարք կնքել՝ ի վնաս Երևանի և Արևմուտքի: Քարնեգի հիմնադրամի կայքում նման վերլուծություն է հրապարակել Հարավային Կովկասի խնդիրներով զբաղվող բրիտանացի փորձագետ Թոմաս դե Վաալը։
Հրապարակումը ներկայացնում ենք ստորև՝
«Ինչպես Ուկրաինայում, այնպես էլ Հարավային Կովկասում 2024 թվականը կլինի կրիտիկական տարի, որը փորձության կենթարկի նաև որոշ եվրոպացի որոշումներ կայացնողների: Տարվա երկրորդ կեսը ծանր է լինելու Վրաստանի համար. հոկտեմբերին տեղի կունենան ընտրություններ, որոնցում «Վրացական երազանք» իշխող կուսակցությունը կձգտի հաղթել աննախադեպ՝ չորրորդ ժամկետով և կմեծացնի իր աճող ոչ ազատական վերահսկողությունը երկրի վրա, միևնույն ժամանակ, պահպանելով նոր ձեռք բերած ԵՄ թեկնածուի կարգավիճակը:
Մինչ այդ, առաջ է գալիս Ադրբեջանի և Հայաստանի հարցը, և նորից պատերազմի՞, թե՞ խաղաղության տարի կլինի: Բանակցությունները շարունակվում են երկկողմ խաղաղության համաձայնագրի շուրջ, որը կկարգավորի երկու երկրների հարաբերությունները 30 տարվա հակամարտությունից հետո, սակայն դեռևս առկա է բռնության սպառնալիք Հարավային Հայաստանում և դրա շրջակայքում՝ Սյունիք կոչվող տարածաշրջանում, որը պատմականորեն հայտնի է որպես Զանգեզուր:
Փետրվարի 13-ին հայ զինվորականները հայտնել են, որ Սյունիքի Ներքին Հանդ գյուղի մոտ ադրբեջանական կողմի կրակից զոհվել են իրենց երկու զինվորներ (ՀՀ ՊՆ-ն հայտնել է 4 զոհի և 1 վիրավորի մասին – խմբ․)։ Դա Ադրբեջանին մոտ գտնվող տարածք է, ուր ԵՄ սահմանային առաքելության դիտորդներին ավելի վաղ թույլ չէին տվել մուտք գործել ռուս սահմանապահները:
Խաղաքարտերի մեծ մասը շարունակում է պահել Ադրբեջանը։ Նախագահ Իլհամ Ալիևը փետրվարի 7-ին հինգերորդ ժամկետով վերընտրվել է նախագահի պաշտոնում: Նա երբեք այդքան վստահ տեսք չի ունեցել: Ալիևը հանրության մոտ նոր լեգիտիմություն է ձեռք բերում անցած սեպտեմբերին ռազմական հաղթանակից հետո, երբ նրա ուժերը կայծակնային գործողությամբ գրավեցին Լեռնային Ղարաբաղը՝ ստիպելով ամբողջ հայ բնակչությանը փախչել և բռնությամբ լուծեցին տասնամյակներ շարունակվող հակամարտությունը:
Ղարաբաղյան օպերացիան արագացրել է հարաբերությունների սառեցումը Ադրբեջանի և Արևմուտքի միջև, որը մինչև վերջին պահը փորձում էր միջնորդել հակամարտության խաղաղ կարգավորմանը։ Եվ սա այն դեպքում, երբ Հայաստան-Ռուսաստան հարաբերությունները գտնվում են տպավորիչ անկման գործընթացում, իսկ ԵՄ-ն ակտիվացնում է իր ներգրավվածությունը Հայաստանի հետ:
Ալիևի վստահությունը բխում է իր երկու խոշոր հարևանների հետ կրկնակի ապահովագրության քաղաքականությունից՝ Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի հետ ամուր դաշինքից և Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինի հետ փոխշահավետ գործընկերությունից:
Բրյուսելում և Վաշինգտոնում բանակցային ուղիները դադարեցվել են անցյալ ամառվանից: Մնում է երկկողմ գործընթաց՝ Հայաստանի և Ադրբեջանի ազգային անվտանգության խորհրդականների գլխավորությամբ, որն աշխատում է խաղաղության համաձայնագրի տեքստի վրա։
Սա լուրջ գործընթաց է, որը լավ արդյունք տվեց դեկտեմբերի 7-ին, երբ հայ կալանավորներն ազատ արձակվեցին՝ ի պատասխան 2024 թվականի վերջին COP-29 կլիմայական գագաթնաժողովը Բաքվում հյուրընկալելու հարցի վերաբերյալ Հայաստանի կողմից վետոյի կիրառումից հրաժարվելուն։
Երկկողմ խաղաղության գործընթացն առանց միջնորդների ունի այն առավելությունը, որ ոչ մի օտար օրակարգ կամ էգո չի կարող խոչընդոտել գործարքին: Բայց հայկական կողմը նաև մտավախություն ունի, որ ասիմետրիկ իրավիճակում Բաքուն կարող է օգտագործել այն իր օրակարգը պարտադրելու համար՝ պահանջելով զիջումներ՝ միաժամանակ սպառնալով ուժ կիրառել։
Հաղորդվում է, որ գործարքի հասնելու ճանապարհին երեք հիմնական կպչուն կետ կա. մեկը Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև սահմանի սահմանազատումն է, որտեղ խորհրդային ժամանակաշրջանի տարբեր հատվածներից բազմաթիվ քարտեզներ տալիս են տարբեր մեկնաբանություններ, թե որտեղ պետք է գծել սահմանը: Երկրորդ խնդիրն այն է, թե ինչպիսի միջազգային երաշխիքներ և վեճերի լուծման մեխանիզմներ կլինեն՝ համաձայնագիրը կայուն դարձնելու համար։ Հայերը ցանկանում են որքան հնարավոր է՝ շատ միջազգային աջակցություն, իսկ ադրբեջանցիներն ուզում են այստեղ շատ քիչ ներգրավված կողմեր տեսնել:
Երրորդ հարցը խիստ վիճահարույց խնդիրն է, որը վերաբերում է 43 կիլոմետրանոց երկար փակ միջանցքի կամ տարանցիկ երթուղու վերաբացմանը հայկական տարածքով, որը կապում է Ադրբեջանի հիմնական մասը Թուրքիային սահմանակից Նախիջևանի էքսկլավին: Ադրբեջանը շահագրգռված է իր տարածքի երկու հատվածները վերամիավորելու ուղիներով, որոնք, սակայն, հնարավորինս քիչ հայկական վերահսկողություն կունենան։ Հայաստանը չի ցանկանում զիջել ինքնիշխանությունը կամ անվտանգությունը իր ռազմավարական նշանակության հարավային սահմանային գոտում։
Երկրորդ կետում կա Արևմուտքի ռազմավարական խիստ շահագրգռվածություն, առավել ևս երրորդ, այսպես կոչված, «Զանգեզուրի միջանցքի» հարցում։ Ինչ վերաբերում է անվտանգությանը, Ադրբեջանը պնդում է, որ Ռուսաստանի Անվտանգության դաշնային ծառայության (ԱԴԾ) սահմանապահները պետք է հսկեն երկաթուղային և ճանապարհային կապը:
Նրանք վկայակոչում են 2020 թվականի նոյեմբերի եռակողմ հրադադարի մասին հայ-ադրբեջանական-ռուսական հայտարարությունը, որում բացահայտորեն նշվում է այս կետը: Հունվարին ՌԴ ԱԳ նախարար Սերգեյ Լավրովը կրկին պնդեց, որ գործարքի այս մասը պետք է կատարվի։
Իր հերթին հայկական կողմն աշխատում է ազատվել ռուսական ազդեցությունից, այդ թվում՝ Խորհրդային Միության փլուզումից հետո այնտեղ տեղակայված սահմանապահներից։ Դա կլինի մեծ ռազմավարական հարված, եթե ռուսները մնան՝ Ադրբեջանի թելադրանքով։
Հայաստանում ենթադրությունն այն է, որ այստեղ Բաքվի և Մոսկվայի միջև կա գործարք, ինչին Անկարան հանգիստ համաձայնել է։ Սա հաստատող առնվազն անուղղակի ապացույցներ կան: Ռուսների համար տարանցիկ ճանապարհի նկատմամբ վերահսկողությունը մեծ հաջողություն կլիներ։ Նրանց պաշտոնապես կհանձնվի երկաթուղու մի հատվածի հսկողությունը, որը կապում է Ռուսաստանն ու Իրանը, և երթուղիները դեպի Պարսից ծոց, տասնամյակների ընթացքում առաջին անգամ: Սա կլինի Հյուսիս-Հարավ երկաթուղային հիմնական երթուղին Ռուսաստանի համար՝ վերականգնելու իր կապերը Մերձավոր Արևելքի հետ, քանի որ Ուկրաինայի հետ պատերազմը և Արևմուտքի հետ հակասությունները ձգվում են դեպի ապագա:
Մտահոգիչ սցենարն այն է, որ խաղաղության պայմանագիր չի կնքվի այնքան ժամանակ, քանի դեռ Ադրբեջանը չի ստացել այն, ինչ ուզում է հարավային Հայաստանում։ Այլ կերպ ասած, 2024 թվականին Հայաստանը, ամենայն հավանականությամբ, կհայտնվի մեծ ճնշման տակ թե՛ Բաքվի, թե՛ Մոսկվայի կողմից՝ օգտագործելով տարբեր մեթոդներ՝ միանալ «Զանգեզուրի միջանցքի» ծրագրին, որը հարմար չէ ո՛չ Երևանին, ո՛չ էլ արևմտյան տերություններին։
Այս պատճառով է նաև, որ տեղական բռնության դեպքերը, ինչպիսին Ներքին Հանդի մոտ տեղի ունեցածն է, պետք է ուշադիր հետևել: Նման փոքր բախումներից կարող են բխել նոր հակամարտություն և ճակատագրական հետևանքներ ամբողջ տարածաշրջանի համար»։