Առանց Արցախի կարգավիճակի և անվտանգության երաշխիքների որոշման, հակամարտությունը կարգավորումից կլինի այնքան հեռու, որքան պատերազմից առաջ էր․ բանակցային գործի մասնագետ

Factor.am-ը զրուցել է բանակցային գործի մասնագետ (CMPartners, Քեմբրիջ, ԱՄՆ) Արթուր Մարտիրոսյանի հետ

-Պարո՛ն Մարտիրոսյան, Նյու Յորքում պատերազմից մեկ տարի անց առաջին անգամ հանդիպեցին Հայաստանի և Ադրբեջանի արտգործնախարարները։ Հանդիպումը ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի հովանու ներքո էր։ Համանախագահող երկրների տարածած հաղորդագրության մեջ նշված էր, որ պատրաստ են շարունակել աշխատանքը կողմերի հետ` ղարաբաղյան հակամարտության հետ կապված կամ դրանից բխող մյուս հարցերի համապարփակ լուծումներ գտնելու համար։ Ի՞նչ եք կարծում՝ արդյոք նրանց պատրաստակամությունը բավարա՞ր է, որպեսզի վերսկսվի հիմնախնդրի կարգավորման գործընթացը, հնարավոր համարո՞ւմ եք ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի արդյունավետ գործունեության վերակենդանացում այս փուլում։

-ԵԱՀԿ Մինսկի խմբին միջնորդ երկրները, ինչպես միշտ, գործում են սեփական շահերից ելնելով, չնայած նույն գետը երկու անգամ մտնելն անհնար է, 44-օրյա պատերազմից հետո իրավիճակը կտրուկ փոխվել է: Կարճ ասած, Ալիևի այն եզրակացությունը, որ «ղարաբաղյան հակամարտությունը լուծված է», տարբեր պատճառներով չի բխում ո՛չ Ռուսաստանի, ո՛չ ԱՄՆ -ի, ո՛չ ԵՄ -ի շահերից: Ռուսաստանը, որը չունի միջազգային կազմակերպությունների (ՄԱԿ կամ ԵԱՀԿ) կողմից թույլատրված խաղաղության պահպանման մանդատ, չի աշխատի, եթե «հակամարտությունը լուծվի»: Մեկ տարի անց Միացյալ Նահանգներն ու Ֆրանսիան քաջություն հավաքեցին և որոշեցին վերադառնալ խաղին, որպեսզի չկորցնեն Ադրբեջանի վրա ազդեցության բոլոր լծակները և դուրս չմնան տարածաշրջանային աշխարհաքաղաքական խաղից: Բացի այդ, նրանց պետք է մտահոգի նման հակամարտությունները ուժով «լուծելու» փորձերի նախադեպի ստեղծումը, ինչը հղի է տարածաշրջանային այլ հակամարտությունների կրկնություններով: Դեռ վաղ է ասել, թե որն է լինելու բանակցային գործընթացի ուղղորդող վեկտորը, բայց վստահաբար կարելի է ասել, որ առանց Արցախի Հանրապետության կարգավիճակի և անվտանգության երաշխիքների որոշման, հակամարտությունը կարգավորումից կլինի այնքան հեռու, որքան պատերազմից առաջ էր: Պետք է ակնկալել, որ Ադրբեջանը տորպեդահարելու է նման բանակցությունները և խաղադրույք է կատարելու իրական հողի վրա ՝ կապիտալացնելով պատերազմի արդյունքում ձեռք բերված առավելությունները: Գնդակը հայկական դիվանագիտության կողմն է, բայց մինչ այժմ ո՛չ էներգիա, ո՛չ դինամիկա, ո՛չ մոտիվացիա տեսանելի չեն, որոնք ազդանշան կտան հայկական կողմի քաղաքական կամքին`օգտագործելու նոր գործընթացի կառուցվածքային կոնֆիգուրացիան` ազգային շահերն առաջ մղելու համար: Մարդասիրական հարցերի շուրջ բանակցությունները, հայ բանտարկյալներին ականների քարտեզների հետ փոխանակման մարտավարական հարցերը ընդամենը դիվանագիտական «ծուխ են» Հայաստանի և Արցախի առջև ծառացած իրական ռազմավարական մարտահրավերներից շեղելու համար:

-Ռուսաստանի արտգործնախարար Սերգեյ Լավրովը հայտարարել էր, որ տարածաշրջանային այցերի շրջանակում նախատեսում են այցերի վերսկսում Ստեփանակերտ։ Սա ընդհանուր գործընթացի համար որևէ նշանակություն ունի՞, որքանո՞վ է այս ձևով պաշտոնական Ստեփանակերտի մասնակցությունը կարևոր։

-Լավրովի հայտարարությունը դուրս չի գալիս տարածաշրջանում ստեղծված նոր իրավիճակի և ռուսական շահերի ընդհանուր համատեքստից: Լավրովի պլանը և կամ Մադրիդյան սկզբունքները նախատեսում էին տարածքային փոխանակում ՝ Արցախի Հանրապետության կարգավիճակի դիմաց: Այժմ, հետպատերազմյան իրողություններից ելնելով, ռուսական դիվանագիտությունը ավելի շատ հնարավորություններ ունի բանակցություններում առաջին ջութակ նվագելու համար. Մաքոքային դիվանագիտության երկար գործընթացում սեղանին կլինեն որոշումների փաթեթներ, բայց խաղը կշարունակվի նույնությամբ․ ինչպես պատերազմից առաջ էր, այնպես էլ հիմա մշակված յուրաքանչյուր փաթեթ բախվելու է այն փաստին, որ կողմերից մեկը կամ երկու կողմերը կհրաժարվեն դրանից, և այդպես մինչև բանակցությունների հաջորդ փաթեթն ու փուլը: Ռուսաստանը համաձայնեց շարունակել աշխատանքը եռյակում, քանի որ այսօր սա գործնականում ԱՄՆ -ի և մասամբ Ֆրանսիայի հետ համագործակցության միակ ձևաչափն է, բացառությամբ Դոնբասում Նորմանդիայի ձևաչափի, որը երկար ժամանակ փակուղում էր:

-Ադրբեջանի նախագահը հայտարարում է ԼՂ հիմնախնդրի լուծված լինելու մասին, հայկական կողմը պնդում է, որ պետք է հստակեցվի Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակը։ Կարծես թե հայկական կողմին այս հարցում աջակցում է միջազգային հանրությունը։ Դուք տեսնու՞մ եք կարգավիճակի որոշման շուրջ բանակցությունների վերսկսման հնարավորություն։ Ստեղծված իրավիճակում հայկական կողմը կարո՞ղ է իր համար նպաստավոր լուծումներ ակնկալել։

-Ալիևը փորձում է իրավիճակը հասցնել ռազմական հաղթանակի տրամաբանական ավարտին` հարցը փակել իր պայմաններով, այսինքն` նա անում է այն, ինչ հայկական կողմը չէր կարողանում կամ չէր ցանկանում անել 1994 թվականին: Այն, ինչ փորձում են անել Փաշինյանը և իր թիմը ՝ բանակցությունների տեսության մեջ, կոչվում է «տարանջատում» փոխշահավետ համագործակցություն խոստացող և անհամաձայնությունների պատճառ դարձնող հարցերի միջև։ Այլ կերպ ասած, նա փորձում է համոզել թուրք և ադրբեջանցի իր գործընկերներին, որ Արցախի հարցը այժմ պետք է անջատվի երկկողմ հարաբերությունների և տարածաշրջանային նախագծերում համագործակցության օրակարգից: Միևնույն ժամանակ, Փաշինյանը, ինչպես իշխող ամբողջ կուսակցությունը, անհիմն ենթադրություն է անում, որ Ադրբեջանի և Թուրքիայի շահերի հիերարխիայում տարածաշրջանային համագործակցության շահերը համընկնում են Հայաստանի շահերի հետ: Ռազմական գործողությունների ավարտից ի վեր նա ազդանշան տվեց և՛ Ադրբեջանին, և՛ Թուրքիային, որ պատրաստ է գնալ որոշակի զիջումների ՝ հանուն տարածաշրջանում «խաղաղության դարաշրջան» հաստատելու: Այս իրավիճակում այս ռազմավարությունը գործնականում հաջողության հասնելու զրոյական հնարավորություն ունի․ արդեն հայտարարված նախապայմանների փաթեթից պակաս զիջումների թուրք -ադրբեջանական տանդեմը դժվար թե համաձայնի, քանի որ նրանք այդքան բարձր զգայունություն չունեն «հաղորդակցությունների ապաշրջափակման» հարցերի նկատմամբ, ինչը ներդրված է Փաշինյանի կառավարության ծրագրում զարգացման տրամաբանության մեջ։ Իսկ Փաշինյանի կողմից այդ նախապայմանների կատարումը ոչ միայն կհանգեցնի Ադրբեջանի կողմից Արցախի կարգավիճակի մերժմանը, այլ նաև նոր մարտահրավերներ կստեղծի տարածաշրջանում հայի ինքնության գոյատևման համար՝ միջնաժամկետ և երկարաժամկետ հեռանկարում:

-Պարո՛ն Մարտիրոսյան, արցախյան պատերազմից հետո նկատելի է Թուրքիայի դերի կարևորում գերտերությունների կողմից ԼՂ հիմնախնդրի հետ կապված գործընթացներում։ ԱՄՆ պետքարտուղարը հարցը քննարկում է Թուրքիայի արտգործնախարարի հետ, ՌԴ նախագահ Պուտինը Էրդողանի հետ հանդիպմանը հայտարարում է, որ Թուրքիան հաշտեցնող կարևոր նշանակություն ունի տարածաշրջանում։ Հայկական կողմն էլ ցանկություն է հայտնում Թուրքիայի հետ հանդիպման և դրական ազդակներ է տեսնում այնտեղից եկող։ Ձեր տպավորությամբ՝ ի՞նչ խաղ է խաղում այստեղ Թուրքիան։ Հայաստանն ի՞նչ մասնակցություն պիտի ունենա դրանում։

-Ի տարբերություն Հայաստանի իշխող կուսակցության, որն իր «առաջնորդի» միջոցով հայտարարեց, որ չունի գաղափարախոսություն, Էրդողանի իշխող կուսակցությունը վերջին տասնամյակների ընթացքում հստակ ձևակերպեց նեոօսմանիզմի հրամայականները`պանթուրքիզմի ընդգծված տարրերով` որպես երկրի առաջատար գաղափարախոսություն: Թուրքիան ցույց է տալիս թե՛ փափուկ, թե՛ կոշտ (ռազմական) ուժ օգտագործելու պատրաստակամություն, իսկ դա նոր պայմաններում արտաքին քաղաքականության շատ կարևոր բաղադրիչ է՝ նպատակների հետևողական և երկարաժամկետ իրագործման համար: Միևնույն ժամանակ, Թուրքիան ճկունություն է ցուցաբերում ՝ խաղալով տարբեր կողմերի հակասությունների և նրանց հակառակորդ շահերի վրա. անհրաժեշտության դեպքում, հետքայլ կատարել՝ ընդհանուր ուղղությամբ երկու քայլ առաջ կատարելու համար: Գործնականում դա նշանակում է այլընտրանքային խաղեր ՝ կարճաժամկետ շահերի համար Ռուսաստանի հետ համագործակցությունից առավելագույն օգուտ քաղելու համար ՝ միևնույն ժամանակ պահպանելով արևմտյան երկրների հետ փոխգործակցության առանցքային դիրքերը՝ հաշվի առնելով, որ նրանք ունեն որոշակի կենսական շահեր մեր տարածաշրջանում՝ Մերձավոր Արևելք, Հյուսիսային Աֆրիկա և Ուկրաինա, մի խոսքով, ամենուր, որտեղ Թուրքիան այսօր իրական ռազմական հզորություն է նախագծում: Այլ կերպ ասած, Թուրքիան խաղադրույք է կատարում Ռուսաստանի հետ համագործակցությունից առավելագույնը քամելու վրա ՝ ներկայացնելով այս խաղացողի հետ հարաբերությունները որպես այլընտրանք արևմտյան գործընկերներին, սակայն երկարաժամկետ ռազմավարությամբ կառուցելով Ռուսաստանից հեռանալու խաղ, որը պետք է համապատասխանի արևմտյան երկրներին շահերին: Սա այնքան բարդ խաղ է, որի դեպքում Հայաստանը ռիսկի է դիմում լինել թույլ օղակ՝ սահմանափակ մանևրով նեղացող ճանապարհին: Ռուսաստանի այն ուժերի համար, որոնք օգուտ են քաղում Թուրքիայի հետ համագործակցությունից, կարևոր է, որ թուրքական երկարաժամկետ հակառուսական օրակարգը հանրային դիսկուրսում ոտնակ չլինի: Թուրքիան նույն կարճաժամկետ շահառուներն ունի Հայաստանում ՝ ի դեմս իշխող կուսակցության, որը պատրաստ է միանալ այս խաղին թուրքական նախապայմաններով: Հայաստանի նման փոքր ու կախվածություն ունեցող խաղացողի համար խաղի վտանգի մասին Էրդողանը մի քանի տարի առաջ արդեն հրապարակավ նախանշել է՝ հայտարարելով իր միջանկյալ նպատակի մասին` մինչև 2023 թվականը Լոզանի պայմանագրերը փաստացի վերանայել: Ավելին, Թուրքիան Վրաստանի օրինակով հաջողությամբ փորձարկեց սողացող էքսպանսիայի հիմնական սկզբունքները։ Հաշվի առնելով Վրաստանի և Հայաստանի աշխարհաքաղաքական հնարավորությունների տարբերությունը, փոխկախվածությունների ենթադրյալ համակարգում մեր խոցելիության կառուցվածքը, Թուրքիան այստեղ նույնիսկ ավելի կոշտ է պահում նեոօսմանիզմի ուղեցույցները: Թուրքիան և Ադրբեջանը չեն կարող ամեն ինչ միանգամից գրավել ռազմական ուժով ՝ այստեղ Ռուսաստանի ներկայության այս փուլում։ Հետևաբար նրանք ցանկանում են ապագա տարածաշրջանային ռազմաքաղաքական և տնտեսական տիրապետության երկաթը դարբնել, երբ այն դեռ տաք է, և նվաճել այն բարձունքները, որոնք միջին և երկարաժամկետ հեռանկարում, Ռոսաստանին այստեղից տեղահանելուց հետո, հայոց պետականությունը կդարձնեն անվճարունակ, այն է `մեր երկիրը կդնեն Ալեքսանդրապոլի նոր պայմանագրի` «տարածաշրջանային հավելվածի» պարամետրերի ներքո: Հայաստանի իշխող կուսակցությունը, անընդհատ խոսելով «ժողովրդից տրված մանդատի» մասին, ձևացնում է, թե չի տեսնում այս հեռանկարը: Մինչդեռ դա ոչ միայն հնարավոր է, այլ բավականին մեծ հավանականություն ունի:

-Պատերազմից հետո ԼՂ կարգավիճակի հարցը դրված է մի կողմ, առավել շատ «կռվախնձորը» նոյեմբերի 9-ի հայտարարության կետերի իրականացումն է։ Մասնավորապես ապաշրջափակման մասին կետը կողմերից յուրաքանչյուրն իր ձևով է պատկերացնում։ Դուք ի՞նչ տպավորություն եք ստանում հրապարակային պոլեմիկայից․ ինչե՞ր են դրված նժարին, Հայաստանը կարողանու՞մ է իր շահերն առաջ տանել, ի՞նչ կարող է մեզ տալ կամ վերցնել մեզնից այս կետի իրականացումը։

-Ոչ մի տարօրինակ բան չկա, որ կողմերն այլ կերպ են մեկնաբանում 2020 թվականի նոյեմբերի 9 -ի համատեղ հռչակագրի դրույթները: Տեսեք, թե ինչպես է դա գործնականում տեղի ունենում արդեն վեցերորդ տարին`Դոնբասի վերաբերյալ Մինսկի համաձայնագրերի դեպքում: Ցավոք, հայ քաղաքական գործիչների մոտ ծաղկում է պարապ պատրանք, որ կողմերը պետք է կատարեն իրենց պարտավորությունները` ելնելով միջազգային իրավունքի հնացած մեկնաբանություններից: Բայց առաջին հերթին, ոչ մի համաձայնագիր չի վավերացվել նույնիսկ Փաշինյանի վերահսկողության տակ գտնվող խորհրդարանում, և, հետևաբար, չունի միջազգային իրավական ուժ, և, երկրորդ, այն աշխարհում, որտեղ մենք ենք ապրում, տարբերակիչ հատկանիշն այն է, որ համաձայնագրերի կատարումը պարտադիր չէ, եթե չկան պարտադրող մեխանիզմներ: Ժամանակակից աշխարհի իրողություններում համաձայնագրի կատարումը կախված է ուժերի հավասարակշռությունից և կողմերից մեկի՝ ուժող հարկադրանքի ապահովման ունակությունից, կամ մեկ կամ մի քանի կողմերի կարողությունից հետևողականորեն խուսափել իրենց շահերին չհամապատասխանող կետերի կատարումից: Պարզ ասած, հարցն այն է, թե արդյոք պայմանագրի կողմը կարո՞ղ է «ոչ» ասել հարկադիր կատարմանը` առանց իր համար էական կորստի: Նույնը մեր դեպքում է, և Ալիևի ռեժիմը խաղում է դրա վրա․ նա հայկական կողմին թելադրում է Փաշինյանի ստանձնած պարտավորությունների կատարում ՝ բանավոր և գրավոր, տարբեր բանակցային ձևաչափերի արդյունքում, և միայն դրանից հետո խոստանում է կատարել իր պարտավորությունները:

Սակայն ադրբեջանա-թուրքական յաթաղանի դուդուկի տակ Փաշինյանի «պարերը» ոչինչ չեն խոստանում հայկական կողմին, բացի անդառնալի կորուստներից`հեռահար անդառնալի հետևանքներով: Իշխող կուսակցությունը փորձում է պարտադրել հայ ժողովրդին, և դա ոչ միայն Արցախի և Հայաստանի ժողովուրդն է, այլև սփյուռքը, նրա տեսլականը և «ազգային շահերի» ըմբռնումը: Ցինիկ մանիպուլյացիան այն է, որ Փաշինյանը փոխարինում է հասկացությունները և ի ցույց դնում իր ընտրողներից ստացած «մանդատը»՝ մոտ 700.000 ձայն, ինչը, ըստ գործող Սահմանադրության, նրան ապահովում է ոչ միայն քաղաքական վերարտադրությամբ, այլև՝ բոլոր ճյուղերի վրա գործնական մենաշնորհով՝ որպես ամբողջ հայ ժողովրդի կամքի արտահայտում․․․ Սակայն ճակատագրական որոշումները, որոնք նա կայացնում է միայնակ, ոչ միայն հաշվի չեն առնում հայ ժողովրդի կարծիքը, այլ նաև կարող են արմատապես փոխել հայկական ինքնությունը կազմող համակարգի կարևոր բաղադրիչները և այդպես վտանգի ենթարկել պետականությունը։ Իսկ պետականությունը կոչված է ինքնության զարգացման համար պայմաններ ապահովելու համար:

Մենք պետք է իրատես լինենք և առերեսվենք ճշմարտության հետ, այլ ոչ թե զբաղվենք նեոբոլշևիկյան պատրանքներով «պայծառ տարիների դարաշրջանի» մոտալուտ սկիզբի մասին: Եթե իշխող կուսակցությանը, որն իր բնույթով և էությամբ ինքնավար է, հաջողվի իրականացնել «ազգային շահերի» իր տեսլականը, ապա ինքնաոչնչացման սցենարի հավանականությունը կդառնա անշրջելի, և թուրքական պայմաններում «խաղաղության» ընտրությունը անխուսափելիորեն կհանգեցնի նոր կորուստների ազգային նվաստացման ամոթից հառաչող կիսապետական կազմավորման համար:

Հռիփսիմե Հովհաննիսյան