ՀՀ-ն մամուլի ազատության ինդեքսով տարածաշրջանում առաջատարն է՝ 9 տեղով բարելավելով դիրքը․ հրապարակվել է RSF-ի զեկույցը

«Լրագրողներ առանց սահմանների» (RSF) կազմակերպությունը հրապարակել է 2025 թվականի Մամուլի ազատության համաշխարհային ինդեքսը, որում Հայաստանը 9 տեղով բարելավել է նախորդ տարվա ցուցանիշը։ 180 երկրների շարքում Հայաստանը զբաղեցրել է 34-րդ հորիզանականը։ 2024 թվականին Հայաստանը 71,6 միավորով զբաղեցրել էր 43-րդ հորիզանականը, իսկ 2023-ին 70,61 միավորով 49-րդ տեղում էր։

Հայաստանը տարածաշրջանում առաջատարն է մամուլի ազատության առումով։ Վրաստանը նախորդ տարվա համեմատ նահանջել է 11 հորիզոնականով և զբաղեցնում է 114-րդ տեղը, Ադրբեջանը 167-րդ տեղում է (2024 թվականի համեմատ նահանջել է 3 տեղով), Թուրքիան 159-րդն է (2024թ․ համեմատ 1 տեղով նահանջել է), Իրանը՝ 176-րդ (նույն տեղում է մնացել), ՌԴ-ն նախորդ տարվա համեմատ նահանջել է 9 տեղով և այժմ 171-րդն է։

RSF-ը զեկույցում ընդգծում է՝ մինչ լրագրողների նկատմամբ ֆիզիկական բռնությունը մնում է մամուլի ազատության վրա հարձակման ամենաակնհայտ ձևը, տնտեսական ճնշումը նույնքան լուրջ, թեև պակաս ակնհայտ սպառնալիք է։ 2025 թվականին մամուլի ազատության համաշխարհային ինդեքսի տնտեսական գնահատականը շարունակել է անկումը՝ հասնելով կրիտիկական ցածր մակարդակի։ Առաջին անգամ մամուլի ազատության հետ կապված իրավիճակը «դժվար» է դարձել ամբողջ աշխարհում։

Նշվում է, թե այն ժամանակ, երբ մամուլի ազատությունը մտահոգիչ անկում է ապրում աշխարհի շատ երկրներում, մեկ կարևոր՝ հաճախ թերագնահատված գործոն՝ տնտեսական ճնշումը, լրատվամիջոցները դարձնում է խորապես խոցելի։ Սեփականության կենտրոնացում, գովազդատուների կամ հովանավորների ճնշում, պետական ​​ֆինանսավորման բացակայություն, սահմանափակում կամ ոչ թափանցիկ բաշխում։ Այս տվյալների լույսի ներքո, որոնք չափվում են «Լրագրողներ առանց սահմանների» (RSF) կազմակերպության համաշխարհային մամուլի ազատության ինդեքսի տնտեսական ցուցանիշով, մեկ բան պարզ է դառնում՝ լրատվամիջոցներն այսօր հայտնվել են խմբագրական անկախության երաշխիքի և տնտեսական գոյատևման միջև ընկած դժվարին իրավիճակում։

«Բազմակարծիք, ազատ և անկախ լրատվամիջոցների ապահովման համար անհրաժեշտ են կայուն և թափանցիկ ֆինանսական պայմաններ։ Առանց տնտեսական անկախության չի կարող ազատ մամուլ գոյություն ունենալ։ Երբ լրատվամիջոցների տնտեսությունը թուլանում է, դրանք ենթարկվում են որակի վերահսկողության և կարող են դառնալ օլիգարխիայի և պետական որոշում կայացնողների զոհը, որոնք օգտագործում են դրանք։ Երբ լրագրողներն աղքատանում են, նրանք միջոցներ չունեն մամուլի հակառակորդներին՝ ապատեղեկատվության և քարոզչության պաշտպաններին հակազդելու համար։ Մենք պետք է վերականգնենք լրագրությանը նպաստող և հուսալի տեղեկատվության արտադրություն ապահովող մեդիա տնտեսություն, որն անխուսափելիորեն պահանջում է զգալի ծախսեր»,- ասել է RSF-ի խմբագրական տնօրեն Աննա Բոկանդեն՝ նշելով, որ լուծումներ գոյություն ունեն, սակայն դրանք անհրաժեշտ է ներդնել մեծ մասշտաբով։

Ֆինանսական անկախությունը հանրային շահերին համապատասխանող անվճար, հուսալի տեղեկատվություն ապահովելու ամենակարևոր պայմանն է։

Լրատվամիջոցների զանգվածային և համակարգված փակում

-RSF-ի կողմից ուսումնասիրված տվյալների համաձայն՝ հետազոտված 180 երկրներից 160-ը չեն կարողանում հասնել ֆինանսական կայունության։

-Ավելի վատ է այն, որ աշխարհի երկրների գրեթե մեկ երրորդում լրատվամիջոցները պարբերաբար փակվում են քրոնիկ տնտեսական դժվարությունների պատճառով։ Ահա թե ինչ է կատարվում ԱՄՆ-ում (5-րդ տեղ, նվազել է  2 տեղով), Արգենտինայում (8-րդ տեղ, նվազել է 2 1 տեղով) և Թունիսում (129-րդ տեղ, նվազել է 11 հորիզոնականով):

–Պաղեստինում (163-րդ տեղ) իրավիճակն աղետալի է։ Գազայում դա Իսրայելի բանակի կողմից ավելի քան 18 ամիս առաջ կիրառված լիակատար շրջափակման արդյունք էր, որի հետևանքով ոչնչացվել են խմբագրությունները և սպանվել  2000 լրագրող։

–Հայիթիում (112-րդ տեղ) քաղաքական կայունության բացակայությունը նույնպես քայքայում է տարածաշրջանի տնտեսությունը։

-Նմանատիպ դժվարություններից չեն խուսափել նաև համեմատաբար բարձր վարկանիշ ունեցող երկրները, ինչպիսիք են Հարավային Աֆրիկան ​​(27-րդ տեղ) և Նոր Զելանդիան (16-րդ տեղ):

-34 երկրում նշվում է ԶԼՄ-ների զանգվածային փակում, որը վերջին տարիներին հանգեցրել է լրագրողների արտագաղթի։ Դա հատկապես բնորոշ է Նիկարագուային (172-րդ տեղ), ինչպես նաև Բելառուսին (166-րդ տեղ), Իրանին (176-րդ տեղ), Մյանմային (169-րդ տեղ), Սուդանին (156-րդ տեղ), Ադրբեջանին (167-րդ տեղ) և Աֆղանստանին (175-րդ տեղ), որտեղ տնտեսական դժվարությունները սրվում են քաղաքական ճնշման պատճառով։

ԱՄՆ-ն առաջատարն է տնտեսական դեպրեսիայի առումով – ԱՄՆ-ում (57-րդ տեղ), որտեղ տնտեսական ցուցանիշը երկու տարվա ընթացքում նվազել է ավելի քան 14 կետով, հսկայական տարածաշրջանները վերածվում են տեղեկատվական անապատի։ Տեղական լրագրությունը ծանր գին է վճարում տնտեսական անկման համար. Արիզոնայում, Ֆլորիդայում, Նևադայում և Փենսիլվանիայում RSF-ի կողմից հարցված լրագրողների և մեդիա փորձագետների ավելի քան 60%-ը համաձայն է, որ «լրագրողի համար դժվար է ապրուստ վաստակել», նրանց 75%-ը կարծում է, որ «միջին լրատվամիջոցի տնտեսական կենսունակությունը սպառնալիքի տակ է»։ Դոնալդ Թրամփի՝ վերջերս մեկնարկած նախագահության երկրորդ ժամկետը նույնպես սրել է այս երևույթը՝ կեղծ տնտեսական փաստարկներն օգտագործելով որպես գործիք՝ մամուլը ենթարկեցնելու համար։ Օրինակ՝ ԱՄՆ Գլոբալ լրատվամիջոցների գործակալության (USAGM) կողմից մի շարք լրատվական խմբագրությունների, այդ թվում՝ «Ամերիկայի ձայն»-ի և «Ազատ Եվրոպա/Ազատություն» ռադիոկայանի ֆինանսավորման կրճատումը։ Նմանապես, ԱՄՆ Միջազգային զարգացման գործակալության (USAID) միջոցով միջազգային օգնության միջոցների սառեցումը հարյուրավոր երկրների համար ստեղծել է կրիտիկական տնտեսական իրավիճակ՝ ստիպելով որոշներին փակվել, այդ թվում՝ Ուկրաինային։

Թվային հարթակների գերիշխանությունը և լրատվամիջոցների կենտրոնացումը – Ստեղծված իրավիճակն ավելի է խաթարում մեդիա տնտեսությունը, որը նույնպես տուժել է G A F A M-ի (Google, Apple, Facebook, Amazon և Microsoft) գերիշխանության պատճառով։ Նրանց մեծ մասամբ չկարգավորվող թվային հարթակները գրավում են գովազդային եկամուտների ավելի ու ավելի մեծ բաժին, որը նորմալ պայմաններում պետք է աջակցություն լինի լրագրությանը։ 2024 թվականին սոցիալական ցանցերում գովազդի ընդհանուր ծախսերն աճել են մինչև 247,3 միլիոն դոլար, ինչը 14%-ով ավելի է, քան 2023 թվականին։ Խաթարելով զանգվածային լրատվամիջոցների բիզնես մոդելը՝ այն նաև նպաստում է մանիպուլացնող, մոլորեցնող բովանդակություն, որն ամրապնդում է այնպիսի երևույթ, ինչպիսին է ապատեղեկատվությունը։ Տնտեսական իրավիճակի վատթարացման ևս մեկ գործոն է սեփականության կոնցենտրացիան․ այն սպառնալիք է լրագրության բազմակարծությանը։ Ինդեքսների համաձայն՝ 46 երկրներում ԶԼՄ-ների սեփականությունը խիստ կենտրոնացված է կամ նույնիսկ ամբողջությամբ գտնվում է պետության ձեռքում։

Օրինակ՝ Ռուսաստանից, որտեղ լրատվամիջոցները վերահսկվում են պետության և Կրեմլի հետ բարեկամ օլիգարխների կողմից, մինչև Հունգարիա, որտեղ կառավարությունը ճնշում է քննադատական​​ լրատվականներին պետական ​​գովազդի ոչ արդար բաշխման միջոցով, և այն երկրներում, որտեղ արտաքին ազդեցության օրենքներն օգտագործվում են անկախ լրագրությունը խեղդելու համար, ինչպիսին է Վրաստանը։ Իսկ ահա Լիբանանում (132-րդ տեղ), Հնդկաստանում (151-րդ տեղ), Հայաստանում (34-րդ տեղ) և Բուլղարիայում (70-րդ տեղ, -11) շատ լրատվամիջոցներ իրենց տնտեսական կախվածությամբ պարտական ​​են կառավարությանը կամ գործարար համայնքին։ Նման իրավիճակը սիստեմատիկ բնույթ ունի 21 երկրում։

Առաջին անգամ մամուլի ազատության իրավիճակը «դժվարին» է դարձել ամբողջ աշխարհում – Ավելի քան մեկ տասնամյակ ինդեքսի արդյունքները վկայում են մամուլի ազատության վիճակի ընդհանուր վատթարացման մասին ամբողջ աշխարհում։ 2025 թվականին անցել է իրավիճակն նոր կարմիր գիծը։ Գնահատման ենթարկված բոլոր երկրների միջին միավորը միավորով նվազել է («դժվար իրավիճակ»): Տասը երկրներից վեցից ավելիում (ընդհանուր առմամբ՝ 112 երկրներում) բարդության միջին ինդեքսի միավորը նվազել է։

Վարկանիշի կազմման պատմության մեջ առաջին անգամ լրագրողական աշխատանքի պայմանները վատացել են աշխարհի երկրների կեսում և բավարար են միայն մեկ քառորդում։

Քարտեզն ավելի կարմիր է դառնում – 42 երկրներում, որտեղ ապրում է աշխարհի բնակչության կեսից ավելին (56.7%), իրավիճակը գնահատվում է որպես «շատ լուրջ». մամուլի ազատություն գոյություն չունի, իսկ լրագրությունը հատկապես վտանգավոր է։ Այդպիսին է Պաղեստինը (163-րդ տեղը), որտեղ իսրայելական բանակը լրագրողներին ոչնչացնում է ավելի քան 18 ամիս. սպանվել է մոտ 2000 լրատվամիջոցների աշխատող, այդ թվում՝ առնվազն 43-ը՝ իրենց աշխատանքը կատարելիս, պարտադրվում է տեղեկատվական շրջափակում։ Իսրայելը (112-րդ տեղ) շարունակում է նահանջել ինդեքսում (նվազել է 11 տեղով):

Տարածաշրջանային վարկանիշներ. ԵՄ-ի և մնացած աշխարհի միջև եղած բացը մեծանում է – Մերձավոր Արևելքը և Հյուսիսային Աֆրիկան ​​մնում են լրագրողների համար ամենավտանգավոր տարածաշրջանը, որի էպիկենտրոնը Գազայում է։ Բոլոր երկրները, կարծես, գտնվում են «դժվար» կամ «շատ լուրջ» իրավիճակում՝ բացառությամբ Կատարի (79-րդ տեղ): Մամուլը սեղմված է ավտորիտար ռեժիմների և քրոնիկ տնտեսական անկայունության պատճառով։ Սահարայի ենթասահարյան Աֆրիկայում մամուլի ազատության մտահոգիչ անկում է նկատվում։ Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկայի երկրների ճնշող մեծամասնությունում (28-ից 22-ում) տնտեսական ցուցանիշների անկում է գրանցվել։ Եվրոպան, որը գլխավորում է տարածաշրջանային վարկանիշային աղյուսակը, ցույց է տալիս ավելի ու ավելի ոչ միանշանակ պատկեր։ Արևելյան Եվրոպայի և Կենտրոնական Ասիայի տարածաշրջանը ցույց է տալիս ընդհանուր միավորի ամենամեծ անկումը, մինչդեռ ԵՄ-ն և Բալկանյան տարածաշրջանը ցույց են տալիս աշխարհում ամենաբարձր ընդհանուր միավորը, ինչն է՛լ ավելի է մեծացնում տարբերությունը մյուս տարածաշրջանների հետ։ Սակայն տնտեսական ճգնաժամի հետևանքները զգացվում են թե՛ ԵՄ-ում, թե՛ Բալկաններում. տնտեսական ցուցանիշը նվազել է տարածաշրջանի տասը երկրներից յոթում (40-ից 28-ում)։ Նորվեգիան, որը մնում է աշխարհում միակ երկիրը, ցույց է տալիս «բարենպաստ իրավիճակ» վարկանիշային աղյուսակի բոլոր հինգ ցուցանիշներով, պահպանում է առաջին տեղը իններորդ տարին անընդմեջ և մեծացնում է առավելությունը մյուս երկրների նկատմամբ։ Էստոնիան տեղափոխվել է երկրորդ տեղ, որին հաջորդում է Նիդերլանդները, որը դուրս է մղել Շվեդիային (4-րդ տեղ)։

Եվրոպա և Կենտրոնական Ասիա. Անկախ լրատվամիջոցների տնտեսական խեղդում – Զեկույցում նշվում է, որ Եվրոպայի և Կենտրոնական Ասիայի անկախ լրատվամիջոցները բախվում են աննախադեպ տնտեսական ճգնաժամի, որը սրվել է ամերիկյան աջակցության կտրուկ դադարեցման և ռուսական քարոզչության աճի պատճառով։ Թրամփի վարչակազմի կողմից բյուջետային կրճատումները, այդ թվում՝ «Ազատ Եվրոպա/Ազատություն» ռադիոկայանի (RFE/RL) և ԱՄՆ Միջազգային զարգացման գործակալության (USAID) ֆինանսավորման դադարեցումը, է՛լ ավելի են թուլացրել արդեն իսկ խոցելի հատվածը, հատկապես այն երկրներում, որոնք բախվում են ավտորիտար ռեժիմների, կոռուպցիայի կամ պատերազմի։

Կառուցվածքային տնտեսական ճգնաժամը սրվել է աշխարհաքաղաքականությամբ – Ուկրաինայում (2025 թվականի մամուլի ազատության ինդեքսում 62-րդ տեղը), որտեղ հուսալի տեղեկատվության հասանելիությունն ավելի կարևոր է դարձել ռուսական ագրեսիայի համատեքստում, խմբագրությունների մոտ 90%-ը գոյատևել է սուբսիդիաների շնորհիվ, հիմնականում՝ ամերիկյան։ Այս ֆինանսավորման դադարեցումը սպառնում է Ռուսաստանի ռազմական հանցագործությունների և կոռուպցիայի լուսաբանմանը՝ այն ժամանակ, երբ Կրեմլը քարոզչության համար նշանակալի ռեսուրսներ ունի։ Սա ազդում է նաև աքսորում գտնվող խմբագրատների վրա։ Զրկված լինելով տեղական եկամտի աղբյուրներից և ամերիկյան աջակցությունից՝ նրանք զանգվածաբար ազատում են իրենց աշխատակիցներին, ինչն ավելի է խաթարում անկախ տեղեկատվության հասանելիությունը, հատկապես, այնպիսի երկրների համար, ինչպիսիք են Ռուսաստանը (171-րդ տեղը) և Բելառուսը (166-րդ տեղը)։ Վրաստանում (114-րդ տեղ) գովազդի շուկան վերահսկվում է իշխող կուսակցության հիմնադիր, օլիգարխ Բիձինա Իվանիշվիլիի կողմից, մինչ «արտաքին ազդեցության» մասին օրենքն արգելափակում է ֆինանսավորման այլընտրանքային աղբյուրները։ Ադրբեջանում (167-րդ տեղ) ֆինանսավորման պակասը հանգեցրել է անկախ լրատվամիջոցների կա՛մ փակմանը, կա՛մ արտաքսմանը։

Տնտեսական ճգնաժամի հետևանքները զգացվում են նաև Եվրոպական միությունում (ԵՄ) և Բալկաններում, որտեղ դեռևս հետաձգվում է Եվրոպական մամուլի ազատության կանոնակարգի (EMFA) կիրառումը, որը կարող է աջակցել լրատվամիջոցների տնտեսությանը։ Հանրային հեռարձակման ֆինանսավորումը դառնում է կարևորագույն փորձություն։

Տնտեսական անկումը սնուցում է վտանգավոր միտում՝ լրատվամիջոցների քաղաքական գործիքավորումը, այն համատեքստում, երբ անպատժելիությունը դառնում է սովորական երևույթ։ Օրինակ՝ Մոլդովայում (35-րդ տեղ) քաղաքական գործիչները հետաքննող լրագրողներին հարձակման են ենթարկում սոցիալական ցանցերի միջոցով ։Թուրքիան (160-րդ տեղ, 2 հորիզոնականով նահանջ) շարունակում է մնալ RSF-ի վարկանիշային աղյուսակի ամենացածր քառորդում՝ լրագրողների նկատմամբ համակարգված ճնշումների պատճառով։

ԵՄ-ի ներսում լրատվամիջոցների և իշխանությունների միջև վտանգավոր մտերմությունը դրսևորվում է պետական ​​գովազդի անթափանց և անարդար բաշխմամբ, ինչպես դա տեղի է ունենում Հունգարիայում (68-րդ տեղ) կամ Կիպրոսում (77-րդ տեղ): Ալբանիան (80-րդ տեղ) և Հունաստանը (89-րդ տեղ) պատկերում են խնդիրները՝ կապված շահերի բախման հետ։ Երբ լրատվամիջոցները դիմադրում են ճնշմանը, նրանց փորձում են ճնշել դատական ​​​​հայցերով, որոնք նրանց ֆինանսական վնաս են պատճառում։

Այնուամենայնիվ, ըստ զեկույցի, կան խրախուսական նշաններ։ Լեհաստանը (31-րդ տեղը) բարելավում է իր դիրքը մամուլի դեմ անհիմն դատական ​​​​հայցերը դադարեցնելուց հետո։ Ավստրիան (22-րդ տեղ) իր մեդիա տնտեսությունում դրական դինամիկա է ցուցաբերում, Էստոնիան (2-րդ տեղ) դառնում է ԵՄ-ում մամուլի ազատության ամենաբարձր ցուցանիշ ունեցող երկիրը՝ Նորվեգիայից անմիջապես հետո (1-ին տեղ):

Թարգմանությունը՝ Էմմա Չոբանյանի