Վաշինգտոնն այլևս մտահոգված չէ Ադրբեջանի կողմից ԼՂ-ում 2020 և 2023 թվականների ռազմական գործողություններով․ Օ՛Բրայենն առաջարկում է Եվրոպային ներգրավել Կովկասում գործընթացին

ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփն օգոստոսի 8-ին հյուրընկալել էր Հայաստանի և Ադրբեջանի առաջնորդներին՝ հայտարարելու շրջանակային համաձայնագրի մասին, որ, հնարավոր է, կարող է վերջ դնել երկու երկրների միջև տասնամյակներ տևած հակամարտությանը։ Չնայած համաձայնագրի շատ մասեր գործում էին արդեն գրեթե մեկ տարի՝ Սպիտակ տանը կայացած արարողությունը ստեղծում է համաձայնագրի ուժի մեջ մտնելու համար արագ գործողությունների անհրաժեշտություն։ Եվրոպացիները կարող են ազդել գործընթացի վրա, և նրանց ազդեցությունը մեծանում է, քանի որ ուշադրությունը կենտրոնանում է տարածաշրջանի հնարավոր ինտեգրման վրա համաշխարհային շուկաներում։ Այս մասին ասվում է ԱՄՆ նախկին նախագահ Ջո Բայդենի վարչակազմում պետքարտուղարի Եվրոպայի ու Եվրասիայի հարցերով տեղակալի պաշտոնը զբաղեցրած Ջիմ (Ջեյմս) Օ՛Բրայենի հոդվածում։

Նա նշում է, որ համաձայնագրի կենտրոնական տարրը Հայաստանի համաձայնությունն է իր տարածքի 43 կմ բացմանը Ամերիկայի կողմից կառավարվող միջանցքի համար, որը կապում է Ադրբեջանը Նախիջևանի էքսկլավի հետ, որը սահմանակից է Իրանին և Թուրքիային: Նպատակն այն է, որ պաշտոնապես անվանված «Միջազգային խաղաղության և բարգավաճման Թրամփի միջանցքը» (TRIPP) դառնա Կենտրոնական Ասիայից Ադրբեջանի, Հայաստանի և Թուրքիայի միջով դեպի համաշխարհային շուկաներ տանող խոշոր առևտրային երթուղու մի մասը։

«Թեև սա հիշատակման արժանի կարևոր իրադարձություն է, տասնամյակների խաղաղության բանակցությունների իմ փորձը ցույց է տալիս, որ միջազգային դիտորդներն արարողություններից հեռանում են գոհ՝ որքան շատ բան է արվել, մինչդեռ համապատասխան կողմերը կենտրոնանում են այն բանի վրա, ինչին չեն հասել։ Եվ հիմա կա վտանգ, որ Սպիտակ տան միջոցառումը կարող է առաջացնել դինամիկա, որը կխաթարի խաղաղության հեռանկարները»,- գրում է Օ՛Բրայենը։

Նախ, ըստ նրա, առնվազն մեկ տարի վերջնական համաձայնագիր չի լինի, քանի որ Ադրբեջանը պնդում է, որ Հայաստանն իր Սահմանադրությունից հեռացնի ցանկացած հղում այն ​​ժամանակաշրջաններին, երբ Հայաստանը կառավարել է Ադրբեջանի որոշ հատվածներ, այդ թվում՝ պատմականորեն էթնիկ հայերով բնակեցված տարածքները: Հայաստանի Սահմանադրության մեջ որևէ փոփոխություն տեղի չի ունենա մինչև հաջորդ տարվա ընտրությունները, որոնք այժմ ստվերում կմնան հենց այս հարցի պատճառով, ընդգծում է Օ՛Բրայենը։

Գործարքը նաև բացառում է այն հիմնական կողմերին, որոնց աջակցությունը կարևոր է միջանցքի հաջողության համար, ինչպիսիք են Ռուսաստանը, Իրանը, որի սահմանն անցնում է դրա մոտով, և Թուրքիան, որի միջով պետք է անցնեն ապրանքները, որպեսզի միջանցքը կենսունակ լինի: Միջանցքի երկարաժամկետ հեռանկարների վերաբերյալ անորոշությունը կարող է գրավել արագ շահույթ փնտրող օպորտունիստ խաղացողներին՝ խթանելով կոռուպցիան և նախագիծը խոցելի դարձնելով այն կողմերի համար, որոնք, ի վերջո, կցանկանային տեսնել դրա ձախողումը:

Նա ընդգծում է, որ ԵՄ-ն կարող է օգնել այստեղ։ Եվրոպական կապիտալը կարող է լինել միջանցքն ապահովագրելու և ֆինանսավորելու ամենաէժան և ամենահուսալի միջոցը՝ ապահովելով դրա հաջողությունը։ Սակայն ԵՄ-ն պետք է մեծացնի Հայաստանին տրամադրվող օգնությունն ու ներդրումները, հատկապես այն պատճառով, որ ԱՄՆ-ն ուշադրությունը շեղում է Նիկոլ Փաշինյանին՝ Հայաստանի վարչապետին ակտիվորեն աջակցելուց կամ նրա երկրում ազատ և արդար ընտրությունների համար ենթակառուցվածքներ ապահովելուց։

Թրամփի անձնական շահագրգռվածությունը

Արդյո՞ք TRIPP-ը դատապարտված է դառնալու մեկ այլ «Թրամփ լիճ»՝ Սերբիա-Կոսովոյի սահմանին գտնվող ջրային տարածքը, որտեղ Միացյալ Նահանգների նախագահը փորձել էր ապրանքանիշ ստեղծել՝ առանց իրականում լուծելու հակամարտությունը։

Ամերիկացի նախկին պաշտոնյան ընդգծում է, որ արարողությունը բացահայտել է երկու ճշմարտություն. Միացյալ Նահանգները կարևոր դեր ունի խաղալու Հարավային Կովկասում, որը վաղուց գտնվում է Ռուսաստանի բակում, և խաղաղությունը հասանելի է, նույնիսկ եթե երկու երկրների (հատկապես՝ Ադրբեջանի) քաղաքական գործիչները պատրաստեն իրենց հասարակություններին պատերազմի: Այն նաև նշանավորում է Թրամփի անձնական ներգրավվածությունը կարևոր տարածաշրջանում, որը կարող է հսկայական տնտեսական օգուտներ ստանալ: Իսկապես, Թրամփի ներգրավվածությունը կարող էր լինել գործարքի հիմնական գործոնը:

«Բայդենի վարչակազմում մենք չէինք առաջարկում նախագահի անձնական ներգրավվածությունը՝ 2023 թվականին Լեռնային Ղարաբաղը լքած տասնյակ հազարավոր հայերի վերաբերյալ մտահոգությունների, ինչպես նաև քաղաքացիական հասարակության նկատմամբ Ադրբեջանի կողմից կիրառվող ճնշումների, այդ թվում՝ USAID-ին վտարելու սպառնալիքների պատճառով։ Այժմ Թրամփի վարչակազմն ինքն է դադարեցրել USAID-ի ֆինանսավորումը, իսկ Սպիտակ տանը տեղի ունեցած արարողությունը ցույց է տալիս, որ Վաշինգտոնն այլևս չի մտահոգվում Ադրբեջանի կողմից Լեռնային Ղարաբաղում 2020 և 2023 թվականների ռազմական գործողություններով։ Բայդենի մոտեցումը հանգեցրել է  գործնականում խաղաղության, որը հիմնական կողմերը կիրականացնեին համաձայնության հասնելուն պես»,- գրում է Օ՛ Բրայենը։

Ադրբեջանի ձեռքբերումները

Հոդվածագիրը նշում է, որ Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը չի ստացել Հայաստանի կողմից ցանկալի լիակատար նահանջը, բայց նա մեծ գործարքում է հաղթել։ Ալիևը հեռանում է համաձայնագրով, որը խորացնում է նրա հարաբերությունները ԱՄՆ-ի հետ՝ ապահովելով օգնություն Նախիջևանի հետ անվտանգ կապի համար և խոստանալով ԱՄՆ ներդրումներ միջանցքում։

Բայդենի թիմի կողմից առաջարկված «գործնականում խաղաղություն» սկզբունքի հիմքերից մեկն ԱՄՆ-ի խոստումն էր՝ պատժամիջոցներ կիրառել այն պաշտոնյաների և ընկերությունների նկատմամբ, որոնք կառուցում, շահագործում կամ օգտագործում են միջանցքը՝ առանց Հայաստանի համաձայնության։ Ալիևի տեսանկյունից՝ ԱՄՆ-ի խոստումը՝ աջակցել միջանցքին հիմա, նախքան Հայաստանը կձեռնարկի իր Սահմանադրության փոփոխության վերջին քայլը, կարող է նշանակել, որ այս լծակը զիջվել է։ Ամփոփելով՝ ԱՄՆ-ը նախապես վճարել է, մինչդեռ Ալիևը ստիպված էր միայն վերահաստատել խաղաղության երաշխիքները, որոնք նա բազմիցս առաջարկել էր նախկինում։

Լարվածությունը Հայաստանում

Հնարավոր բացասական արձագանքը Հայաստանում խնդիր կլինի։ Խաղաղությունից Հայաստանի համար էական դիվիդենտներ չեն լինի. Թուրքիայի հետ բաց սահման չկա, Հայաստանում լրացուցիչ ներդրումներ չեն լինի (բացառությամբ՝ նախկին պետքարտուղար Էնթոնի Բլինքենի 2024 թվականի ապրիլին տված խոստումների և օգոստոսի 8-ին ստորագրված ԱՄՆ-Հայաստան համաձայնագրի). միայն միջանցք, որը կապում է Ադրբեջանի տարբեր մասերը։ Ընտրարշավն այժմ կնշանավորվի Սահմանադրության հարկադիր փոփոխությունների հեռանկարով։ Սա ժողովրդական չի լինի Հայաստանում և ավելի կվնասի Փաշինյանին։

Ըստ Օ՛Բրայենի՝ սա ամոթ է․ Փաշինյանը քաջարի և հեռատես առաջնորդ էր։ Հայաստանը, որը թույլ է և կախված է Մոսկվայից կամ բևեռացված է, ինչպես հարևան Վրաստանը, գրեթե անկասկած չի կարողանա գնալ խաղաղության համար անհրաժեշտ կոշտ փոխզիջումների։ Իսկ Հայաստանը, որը չի կարող պահպանել համաձայնագիրը, խոցելի կլինի Մոսկվայի կամ Բաքվի միջամտության համար։

Ռուսաստանի ստվերը

Սպիտակ տան արարողությունն իսկապես ուժեղ ուղերձ հղեց Մոսկվային, որը երկար ժամանակ Հարավային Կովկասը համարում էր իր ազդեցության գոտի, բայց այժմ թուլացել է Ուկրաինայի, պատժամիջոցների և Երևանի ու Բաքվի հետ կոշտ անհամաձայնությունների պատճառով։ Նշվում է, որ սա աստիճանական և, հնարավոր է, միայն անցողիկ օգուտ է։ Թրամփը, կարծես, շտապում է համաձայնության գալ Վլադիմիր Պուտինի հետ։ Պատժամիջոցների մեղմացումը, Ուկրաինայի հետ հրադադարը կամ ԱՄՆ նախագահի հետ ցանկացած փոխըմբռնում Մոսկվային կտա ազատություն, փող և ռազմական հզորություն՝ Կովկասում իր ներգրավվածությունն ակտիվացնելու համար, հատկապես՝ Հայաստանում, որտեղ այն արդեն ունի (թույլ) պրոքսիներ  և անվտանգության բազաներ։

Մինչդեռ Հայաստանում հակառուսական տրամադրություններն այժմ լայնորեն տարածված են, Ռուսաստանը Մոլդովայում, Ռումինիայում և Վրաստանում անցկացված քարոզարշավների ժամանակ սովորել է, թե ինչպես օգնել իր նախընտրած թեկնածուներին՝ խուսափելով բացասական արձագանքից, և անպայման կկիրառի այս դասերը Հայաստանի ընտրություններում:

Առանց Թուրքիայի՝ ոչ մի բիզնես

Նշվում է, որ Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը ո՛չ ներկա էր, ո՛չ էլ հիշատակվել է Վաշինգտոնում: Խնդիրն այն է, որ միջանցքի հաջողությունը կախված է համաշխարհային շուկաներ տանող հասանելի երթուղիներից, որտեղ թուրքական նավահանգիստները միակ մասշտաբային տարբերակն են: Այդ դեպքում Թուրքիան կորոշի՝ արդյ՞ք միջանցքը կհամապատասխանի իր խոստմանը: Սակայն Հայաստանի և Թուրքիայի միջև սահմանը մնում է փակ և, հավանաբար, այդպես էլ կմնա մինչև վերջնական խաղաղության համաձայնագրի ստորագրումը, և գինը, ըստ ամենայնի, կբարձրանա, եթե Հայաստանը չփոխի իր Սահմանադրությունը:

Մինչև խոստացված տարածաշրջանային գերմայրուղու բացումը՝ այս կարճ միջանցքի միակ իրական հաճախորդը Բաքուն է։ Եվրոպական փողը կարող է լինել միջանցքի հաջողության երաշխավորման բանալին: Իրենց խնդիրների իմացությամբ և արդեն իսկ կատարված նախապատրաստական ​​աշխատանքներով եվրոպացիները կարող են ապահովել թափանցիկություն, որը կարևոր կլինի գիշատիչ պետությունների կողմից գրավումից խուսափելու համար։

«Արաբական ծոցի և Կենտրոնական Ասիայի բրածո վառելիք արտադրող պետությունները կարող են խորը գրպաններ ունենալ, բայց նրանք քիչ կարողություն ունեն Ռուսաստանին և Իրանին դիմակայելու, մինչդեռ, իմ փորձից ելնելով, թե՛ կառավարությունում, թե՛ մասնավոր հատվածում, շատ քիչ հավանական է թվում, որ ԱՄՆ զարգացման ֆինանսավորման ընկերությունը կարողանա արագորեն բավարար միջոցներ հատկացնել այս մասշտաբի նախագիծը աջակցելու համար»,- գրում է ամերիկացի նախկին պաշտոնյան՝ հավելելով, որ եթե ​​այս միջանցքը շուտով չդառնա համաշխարհային ցանց, այն գրեթե բացառապես կհետաքրքրի Ադրբեջանին։ Սա կխրախուսի Մոսկվայից կախված կոշտ գծի հայ պաշտոնյաներին՝ այն օգտագործել որպես լծակ Ադրբեջանի հետ իրենց հարաբերություններում։ Այս իրավիճակը կարող է ստեղծվել մեկ կամ երկու տարի անց, երբ Ադրբեջանը կարող է հայտարարել, որ Միացյալ Նահանգները համաձայն է ապահովել այս միջանցքի անվտանգությունը։

Սա մատնանշում է վերջին խնդիրը. միջանցքը պաշտպանելու պատասխանատվությունը, կարծես, անորոշ է բազմաթիվ խաղացողների միջև։

Մասնավոր զրույցների հիման վրա՝ ԱՄՆ զորքերը կարող են տեղակայվել այնտեղ՝ ամերիկյան առևտրային շահերը պաշտպանելու համար, եթե դրանք մինչ այդ գոյություն ունենան։ Թեև դա հնչում է որպես 19-րդ դարի վերջի «հրաձիգային դիվանագիտություն», որը դուր է գալիս Թրամփին, այն անհավանական է թվում։ Բիզնեսի համար անխոհեմ կլինի ենթադրել, որ միջամտությանը դեմ նախագահն ԱՄՆ զորքեր կուղարկի այն տարածք, որտեղ Ռուսաստանը, Իրանը, Թուրքիան և այժմ՝ կրկնակի հաղթանակած Ադրբեջանը կարող են արագ սրել իրավիճակը։

Եվրոպական մայրաքաղաք(ներ)

Չնայած Լոնդոնը, Բեռլինը և Փարիզն ակտիվորեն ներգրավված են եղել կուլիսներում, Վաշինգտոնն այժմ կենտրոնական դեր է խաղացել այս հարցում: Իրականությունն այն է, որ Բաքուն ու Երևանը Եվրոպան չեն համարում Ռուսաստանին բավարար հակակշիռ:

Նշվում է, որ սա պետք է Եվրոպային դրդի վերանայել իր սահմաններին հակամարտությունների լուծման գործիքները: Եվրոպական գազի գնումները և Ադրբեջանին զենքի վաճառքը շատ ավելի մեծ են, քան օգնությունը, ընդլայնման նախնական առաջարկները և Հայաստանին զենքի վաճառքը: Նույնիսկ Փարիզը, որը եղել է Հայաստանի վճռական կողմնակիցը, այս տարի փորձել է մեղմացնել իր դիրքորոշումը Ադրբեջանի նկատմամբ:

Սակայն, եթե խաղաղություն հաստատվի և միջանցքը բացվի, ապա Եվրոպայի տնտեսական ինտեգրման փորձը կդառնա ավելի ու ավելի կարևոր, ինչպես նաև նրա նորահայտ ռազմական ուժը։

Վաշինգտոնի արարողությունը խաղաղության ուղղությամբ էական քայլ է։ Այն բյուրեղացնում է ամերիկյան ներգրավվածությունը և ընդգծում երկու երկրների խաղաղության ձգտումները՝ երկու բան, որոնք հայտնի էին, բայց լիովին չէին ընդունվել։

Ըստ Օ՛Բրայենի, սակայն, հակամարտության հիմնական պատճառը չի լուծվել, պարզապես հետաձգվել է, և միջոցառումը բացառել է այն կողմերին, որոնք այդ ընթացքում կփորձեն ստանալ իրենց ուզածը։ Նա ընդգծում է, որ ԱՄՆ հատուկ դեսպաններ Թոմ Բարաքը և Սթիվ Ուիթկոֆը պետք է արագ աշխատեն։ Եվրոպան կարող է կարևոր դեր խաղալ միջանցքի նախագծման և ֆինանսավորման գործում՝ դիրքավորվելով այստեղ նշված որոշ ռիսկերի մեղմացմանը նպաստելու համար։

Թարգմանությունը՝ Էմմա Չոբանյանի