Նավթային շրջանն ավարտվում է. Ադրբեջանը 2027-2035 թվականներին կբախվի խորը ճգնաժամի. հետազոտություն

Ադրբեջանը 2027-2035 թվականների միջև ընկած ժամանակահատվածում կբախվի խորը ճգնաժամի։ Էներգետիկ եկամուտների վրա հիմնված երեսուն տարվա կառավարման մոդելը դառնում է ռեսուրսների անեծքի զոհ, նավթային բումի ընթացքում ձևավորված ֆինանսական կայունությունն աստիճանաբար անկում է ապրում՝ հասնելով կրիտիկական մակարդակի։ Այս մասին ասվում է ադրբեջանական Khar Center-ի հետազոտության մեջ, որը ներկայացրել է Meydan TV-ն։

Նշվում է, որ անկումը չի սահմանափակվում միայն տնտեսությամբ, այլ դրսևորվում է քաղաքական և ինստիտուցիոնալ մակարդակներում։ Նույնիսկ եթե ռեժիմին հաջողվի պահպանել ներկայիս իրավիճակը որոշակի ժամանակահատվածում, քիչ հավանական է, որ առաջիկա ցնցումներին արձագանքելու նրա կարողությունը համարժեք լինի։ Երկրում տեղի ունեցող բռնաճնշումները, քաղաքականության վերացումը և ցանկացած այլախոհ կարծիքի դավաճանություն որակելը վկայում են, որ համակարգը պատրաստվում է այս առաջիկա դժվարին ժամանակահատվածին դիմավորել ավանդական մեթոդներով, ասվում է հետազոտության մեջ։

Երկրի իրավիճակը գնալով ավելի է բնութագրվում նավթից հետո սկսվող դարաշրջանի անխուսափելի իրականությամբ՝ ռեսուրսների լուռ և աստիճանական սպառմամբ։ Պետական ​​բյուջեի համեմատական ​​կայունությունը և արտարժույթի «բավարար» պահուստների առկայությունը խաբուսիկ են։ Իրականում վարձակալության գները նվազում են, սոցիալական պայմանագրի հիմնական սկզբունքները թուլանում են, իսկ «փող լռության դիմաց» համաձայնագիրը, որն ավտորիտար կառավարման էական տարր է, արդեն կորցնում է իր նախկին ուժը։ Հետևաբար, 2027-2035 թվականները Ադրբեջանի համար պարզապես «համեմատաբար դժվար փուլ» չեն։ Այն պետք է դիտարկել որպես մի ժամանակաշրջան, երբ առկա մոդելն այլևս չի կարող կրկնվել, կորցնում է փոփոխվող իրականությանը հարմարվելու ունակությունը և մոտենում է իր պատմական խաչմերուկին։

Վերլուծության նպատակն է՝ բացահայտել 2027–2035 թվականներին Ադրբեջանում սկսվող սպառման գործընթացի էությունը և գնահատել նավթից հետո ստեղծված նոր ռիսկերն ու հնարավորությունները քաղաքական վերլուծական շրջանակում։

Վերլուծությունը փորձում է պատասխանել հետևյալ հարցերին․ պատրա՞ստ է, արդյոք, Ադրբեջանը նավթից հետո դարաշրջանին, և ի՞նչ մեխանիզմներով է ներկայիս մոդելը մտնում սպառման հետագիծ։

Ադրբեջանի նավթային պատմությունն ավարտվում է․ Արտադրության անկումը դաժան իրականություն է։ Նոր հանքավայրերի հայտնաբերման հարցում նույնպես առաջընթաց չկա։ BP-ի տարեկան էներգետիկ վերլուծությունները և EIA երկրների պրոֆիլները ցույց են տալիս, որ նավթի արտադրությունը գագաթնակետին է հասել 2010-ականների սկզբին։ Այդ ժամանակից ի վեր կայուն անկում է գրանցվել։ SOCAR-ի պաշտոնական վիճակագրությունը նույնպես հաստատում է, որ ACG-ի՝ Ազերի- Չիրագ-Գյունեշլի բլոկում արտադրությունն անկում է ապրում։

Բաքվի հետազոտական ​​ինստիտուտի վերլուծության համաձայն՝ 2025 թվականին Ադրբեջանը կանխատեսում է արտադրել 27,5 միլիոն տոննա հում նավթ։ Սա 2010 թվականին արտադրված քանակի գրեթե կեսն է։ Այդ տարի նավթի արտադրությունը կազմել է 50,5 միլիոն տոննա։ Նշվում է, որ 2026 թվականին ընդհանուր արտադրությունը կանխատեսվում է 27 միլիոն տոննայից ցածր՝ հղում անելով Ադրբեջանի կառավարության սոցիալ-տնտեսական զարգացման կանխատեսումներին մինչև 2030 թվականը։

Չնայած 2010-2024 թվականներին հում նավթի արտադրության կտրուկ անկմանը, բնական գազի արտադրության 2,5 անգամ աճին և արտաքին արտահանման ավելի քան 4 անգամ աճին, ինչպես նաև վերջին 3 տարիների ընթացքում Ռուսաստան-Ուկրաինա պատերազմի պատճառով էներգակիրների գների աճին՝ Ադրբեջանի ռեսուրսներից ստացված եկամուտները զգալիորեն նվազել են։ 2010 թվականին կառավարությունը նավթային հիմնադրամի և պետական ​​բյուջեի միջոցով ստացել է 19 միլիարդ դոլարի նավթային եկամուտ, սակայն 2024 թվականին կստանա 6,5 միլիարդ դոլար՝ հասնելով 13,5 միլիարդ դոլարի։ 2025 թվականի համախմբված բյուջեում նավթի և գազի եկամուտների ընդհանուր գումարը, կանխատեսումների համաձայն, կնվազի 12 միլիարդ դոլարից ցածր:

Միևնույն ժամանակ, Համաշխարհային բանկի զեկույցներում նշվում է, որ վերջին ժամանակներում նոր խոշոր առևտրային հանքավայրեր չեն հայտնաբերվել: Ներկայիս ռազմավարությունը հիմնականում ուղղված է առկա հանքավայրերի շահագործումն առավելագույնի հասցնելուն։ Զարգացումը ցույց է տալիս, որ SOCAR-BP համագործակցությունը, որն Ադրբեջանի տնտեսության շարժիչ ուժն էր և նույնիսկ Ալիևների հաջող դիվանագիտության բանալին, շուտով կդառնա պատմություն: Ներկայում այս համագործակցության հարթակի առջև ծառացած հիմնական հարցը փոխվել է՝ «ինչպե՞ս ավելի մեծ եկամուտներ ստանալ»-ից դառնալով «ինչպե՞ս կառավարել անկումը»: Սա նաև նշանակում է, որ էներգետիկ ռեսուրսների վրա հիմնված արտաքին քաղաքականությունը նույնպես կկորցնի իր արդյունավետությունը։

Այսպիսով, ռեժիմը կբախվի ոչ միայն ներքին տնտեսական դժվարությունների։ Միևնույն ժամանակ, նավթային դիվանագիտությունը, որն այն օգտագործում էր որպես արտաքին քաղաքականության մեջ լեգիտիմության միջոց, նույնպես կկորցնի իր կարևորությունը։

Նավթային հիմնադրամի պատրանքը․ Չնայած Պետական ​​նավթային հիմնադրամի ֆինանսական ռեսուրսներն արտահայտված են մեծ գումարներով՝ երկրի աճող սոցիալական պահանջները, ենթակառուցվածքային ծախսերը, ներմուծման կախվածությունը և անվտանգության ծախսերի անկայունությունը նվազեցնում են այս կապիտալի իրական արժեքը (SOFAZ): Ավելին, ոսկու գինը, որը կազմում է Նավթային հիմնադրամի ակտիվների մոտ մեկ քառորդը, վերջին 3 տարիների ընթացքում գրեթե կրկնապատկվել է համաշխարհային տնտեսության մեջ առկա ռիսկերի պատճառով: Կան նաև փքված փուչիկներ ինչպես համաշխարհային ֆինանսական շուկաներում, այնպես էլ թանկարժեք մետաղների շուկայում, և այն ժամանակահատվածում, երբ ռիսկերը հետագայում կնվազեն, Հիմնադրամի ակտիվների կապիտալիզացիան և համապատասխան պահուստների մի մասի կորուստը անխուսափելի են:

Նշվում է, որ ոչ նավթային տնտեսության անցմանն աջակցելու փոխարեն՝ Հիմնադրամը շարունակում է խաղալ մի տեսակ բարձիկի դեր ընթացիկ բյուջեի ֆինանսավորման գործում: Հիմնադրամը ստեղծվել է երկիրն ապագա տնտեսական ցնցումներից պաշտպանելու, տարբեր տնտեսական ոլորտներին ֆինանսական աջակցություն ցուցաբերելու և նավթից հետո դարաշրջանի համար ռազմավարական կապիտալ կուտակելու համար: Սակայն, գործնական կիրառություններում, Հիմնադրամը դարձել է պետական ​​բյուջեի դրամապանակը: Ներկայում նավթային եկամուտների անկումն ավելի է մեծացնում բյուջեի պահանջները Հիմնադրամի նկատմամբ: Արդյունքում, 2030 թվականի մոտենալուն պես, Հիմնադրամը կորցնում է իր դերը որպես անվտանգության բարձիկ և դառնում է սպառող ցնցումների կլանիչ:

Նշվում է, որ հետնավթային դարաշրջանին կողմնորոշված ​​ավտորիտար ռեժիմների համար մնում են երկու փոխադարձաբար բացառող ճանապարհներ։ Առաջինն իրական բարեփոխումների ճանապարհ է։ Սա նշանակում է, որ ռեժիմը կամավոր կիսում է իր կողմից տարիներ շարունակ ձևավորված գերիշխանությունը և ոչնչացնում է իշխանության ճարտարապետությունը։ Ալիևը չունի ո՛չ քաղաքական կամք, ո՛չ էլ ինստիտուցիոնալ հիմք ինքնահաստատման այս ձևի համար։ Հետևաբար, համակարգը բնազդաբար անցնում է երկրորդ ճանապարհին՝ հետընդդիմադիր կոշտ ավտորիտարիզմի շրջանին։ Այսինքն՝ այն փորձում է փոխհատուցել ռեսուրսների նվազումն ավելի կոշտ ուժի կիրառմամբ։ Դրան հասնելու համար այն ուժեղացնում է ճնշումները:

Ավելի կոշտ ավտորիտարիզմի մեկ այլ կարևոր տարր է թշնամիներ հորինելը: Հասարակական դժգոհությունը տնտեսական և վարչական խնդիրներից շեղելու համար ռեժիմը ՀԿ-ներին, քաղաքական դրդապատճառներով արտագաղթողներին, լրատվամիջոցներին և նույնիսկ արևմտյան-ռուսական հակասական ազդեցությունը ներկայացնում է որպես ներքին սպառնալիք: Այս պատմության հետ մեկտեղ՝ կարմիր գծերը նույնպես ընդլայնվում են. յուրաքանչյուր քննադատություն, յուրաքանչյուր վարքագիծ, յուրաքանչյուր բառ համարվում է վտանգավոր և արգելված։

Ընդգծվում է, սակայն, որ այս կոշտացումը, անկախ նրանից, թե որքան համակարգված է, չի լուծում խնդիրը: Ռեպրեսիան կարող է միայն հետաձգել ճգնաժամը, քանի որ ճգնաժամի աղբյուրը ո՛չ անկայունությունն է, ո՛չ էլ անվտանգության ռիսկերը: Ճգնաժամի աղբյուրը կառավարման ուժասպառությունն է: Ամեն ինչի արգելքը չի ​​կանգնեցնում անկումը, այն պարզապես փոխում է դրա հետագիծը. այն խեղդում է սոցիալական դժգոհությունը, բայց սրում է կառուցվածքային թուլությունները և ստիպում է համակարգին ավելի արագ և ավելի անբարենպաստ պայմաններում հասնել կրիտիկական կետի:

Ըստ հետազոտության՝ ավտորիտար ռեժիմներում տեղեկատվության հոսքը բնույթով աղավաղված է. վերևներին փոխանցվում են միայն «լավ լուրեր», մինչդեռ վատ լուրերը մեղմացվում են տարբեր զտման մեխանիզմներով: Սա հեռացնում է ղեկավարությանն իրական վիճակի մասին պատկերացումներից և հանգեցնում սխալ ընկալման վրա հիմնված որոշումների կայացմանը: Քանի որ այլընտրանքային փորձագիտություն կամ անկախ ախտորոշիչ հաստատություն չկա, համակարգը կորցնում է ինքն իրեն գնահատելու ունակությունը: Նավթային բումի ժամանակ դոլարների հոսքը կարող էր ծառայել որպես մեղմ բարձ՝ կառավարման անգործունակությունը թաքցնելու համար: Վատ որոշումները շտկվում էին փողով, անարդյունավետ նախագծերը փոխհատուցվում էին լրացուցիչ ֆինանսավորմամբ, իսկ ապարատի բացերը ծածկվում էին սոցիալական փաթեթներով: Սակայն նավթից հետո դարաշրջանում դա այլևս հնարավոր չէ. սխալները շտկելու փող չկա:

Թարգմանությունը՝ Էմմա Չոբանյանի