Համաձայնագիրը կարող է հեշտությամբ հանգեցնել պատերազմի․ Լեմկինի ինստիտուտը մտահոգված է Վաշինգտոնում ստորագրված հռչակագրից

Լեմկինի անվան ցեղասպանության կանխարգելման և մարդկային անվտանգության ինստիտուտն աճող հիասթափություն և շարունակական մտահոգություն է հայտնում Հարավային Կովկասի տարածաշրջանում հայերի դեմ ցեղասպանության սպառնալիքի վերաբերյալ՝ այն բանից հետո, երբ ամբողջ աշխարհում Վաշինգտոնում ձեռք բերված պայմանավորվածություններն անվերապահորեն ներկայացվում են որպես «խաղաղության համաձայնագիր» Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև։

«Թեև մենք ողջունում ենք տարածաշրջանում զինված հակամարտության վերսկսման ռիսկը նվազեցնող ցանկացած դիվանագիտական ​​քայլ, այդ քայլերը պետք է լինեն իրական և ունենան արդար ու կայուն խաղաղության հասնելու հեռանկար»,- ասվում է Լեմկինի ինստիտուտի հայտարարության մեջ։

Նշվում է, թե ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփի միջնորդությամբ կնքված համատեղ հռչակագրի նկատմամբ լրատվամիջոցների և դիվանագիտական ​​ներկայիս արձագանքը խաղաղության վաղաժամ տոնակատարություն է, մինչդեռ վերջին շրջանում Ադրբեջանի զանգվածային վայրագությունները և շարունակական ագրեսիան մնում են անպատասխան։ Ավելին, հայտարարված համաձայնագիրը կարող է հեշտությամբ հանգեցնել նոր պատերազմի և ավերածությունների ու հիմք դնել Ադրբեջանի կողմից հայերի դեմ հետագա ցեղասպանական գործողությունների համար։

Ընդգծվում է, որ հայկական ինքնիշխանությունը պաշտպանելու կոնկրետ մեխանիզմները պետք է ներառվեն համաձայնագրի տեքստում և դրսևորվեն նյութական աշխարհում՝ նախքան այս խաղաղության համաձայնագիրը կարողանա իսկապես երաշխավորել խաղաղությունը:

Հայտարարության մեջ նշվում է, որ Լեմկինի ինստիտուտը և այլ մարդու իրավունքների պաշտպանությամբ զբաղվող կազմակերպություններ բազմիցս զգուշացրել են՝ Ադրբեջանը ցեղասպան պետություն է, որը 2020-2023 թվականներին ցեղասպանություն է իրականացրել Արցախի (Լեռնային Ղարաբաղ) հայերի նկատմամբ՝ կիրառելով սպանությունների, շրջափակման, սովի, հարկադիր տեղահանության և մշակութային ոչնչացման քաղաքականություն։ 2023 թվականի սեպտեմբերին այն ընդամենը մի քանի օրվա ընթացքում ոչնչացրել է ավելի քան 3000-ամյա արցախյան հայ համայնքի ամբողջությունը։

«Ադրբեջանի դաժան ռազմական հարձակումները հայերի վրա, որոնք ներառել են ԻԼԻՊ-ի ոճով գլխատումներ, դաժան խոշտանգումներ և ցեղասպանական նվաստացումներ, որոնք բոլորը գովաբանվել են սոցիալական ցանցերում տարածված տեսանյութերում, աջակցվել են Թուրքիայի կողմից, որը երբեք պատասխանատվություն չի կրել Առաջին համաշխարհային պատերազմում հայերի դեմ իրականացված ցեղասպանության համար, և ցեղասպանական Իսրայել պետության կողմից, որն օգտագործում է Ադրբեջանը նավթի, Մերձավոր Արևելքում դիվանագիտական ​​​քողարկման  և իր թշնամի Իրանի դեմ ռազմական գործողությունների համար»,- ասվում է հայտարարությունում։

Ըստ ինստիտուտի՝ Ադրբեջանի հետ ցանկացած գործարք, որը չի լուծում այս ակնհայտ ցեղասպանական սպառնալիքները, ի վերջո, կհանգեցնի դրանց իրականացմանը։ Ամենավատ դեպքում Հայաստանը «կարող է դադարել գոյություն ունենալ որպես ինքնիշխան պետություն», մտահոգություն է հայտնում ինստիտուտը։

Հիշեցվում է, որ 2025 թվականի օգոստոսի 8-ին Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը և Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը հանդիպել են Սպիտակ տանը, որտեղ ստորագրել են համատեղ հռչակագիր և, առանց պաշտոնապես ստորագրելու, նախաձեռնել Խաղաղության և միջպետական ​​հարաբերությունների հաստատման մասին համաձայնագիրը։ Հանդիպումը կազմակերպվել է ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփի միջնորդությամբ։ Իր ներկայիս տեսքով՝ համաձայնագիրը պարտադիր խաղաղության պայմանագիր չէ, այլ նախնական հուշագիր, որն ուրվագծում է մտադրությունները և ներկայացվում է, թե ինչ է ենթադրում փաստաթուղթը։

Ինստիտուտը նշում է, որ համաձայնագրում չեն քննարկվում «Ադրբեջանում նախագահ Իլհամ Ալիևի բռնապետության շարունակական ցեղասպանական բնույթը, Ադրբեջանի կողմից հայկական տարածքների շարունակական օկուպացիան, հայկական մշակութային ժառանգության ճակատագիրը, Արցախի/ԼՂՀ կարգավիճակը, Արցախից/Լեռնային Ղարաբաղից տեղահանված հայերի իրավունքները, ադրբեջանական բանտերում գտնվող հայ ռազմագերիների և Արցախի նախկին քաղաքական ղեկավարության ճակատագիրը կամ անցյալում մարդու իրավունքների խախտումները լուծելու մեխանիզմները»։

Շեշտվում է, որ համատեղ հռչակագիրն ուղղակիորեն խաթարում է անցյալում մարդու իրավունքների խախտումները լուծելու ջանքերը՝ ստիպելով Հայաստանին հետ վերցնել իր ներկայիս դատական ​​գործերը Ադրբեջանի դեմ միջազգային դատարաններում: Ներկայում և՛ Հայաստանը, և՛ Ադրբեջանը քննության տակ ունեն դատական ​​գործեր Արդարադատության միջազգային դատարանում և Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանում։ 2021 թվականի սեպտեմբերի 16-ին ներկայացված Հայաստանի դատական ​​գործը մեղադրում էր Ադրբեջանին Ռասայական խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին միջազգային կոնվենցիայի (ICERD) խախտման մեջ։ Ի պատասխան հայկական գործի՝ Ադրբեջանը 2021 թվականի սեպտեմբերի 23-ին ներկայացրել է իր սեփական հայցը Արդարադատության միջազգային դատարան։

Ըստ ինստիտուտի՝ այս դատական ​​գործերը կարևոր են տարածաշրջանում խաղաղության համար։

«Հայաստանը՝ որպես ադրբեջանական ագրեսիայի և ատելության զոհ, շատ ավելի ամուր իրավական դիրքում է։ Ահա թե ինչու Ադրբեջանն այդքան ձգտում էր ապահովել, որ գործերը կարճվեն այս «խաղաղության» համաձայնագրի շրջանակում։ Եթե ​​Հայաստանը հետ վերցնի իր դատական ​​հայցերն Ադրբեջանի հետ միասին, դա նաև կնշանակի Ադրբեջանին Արցախի հայերի ցեղասպանության համար պատասխանատվության ենթարկելու և 2023 թվականին իրենց հայրենիքից վտարված ավելի քան 100,000 արցախահայերի համար արդարություն փնտրելու ջանքերի ավարտ։ Արդարադատության մեխանիզմը, որը կարող է բավարարել և՛ Հայաստանի, և՛ Ադրբեջանի պահանջները, կարևոր է երկարաժամկետ խաղաղության համար։ Թրամփի վարչակազմի կողմից առաջարկվող ցանկացած խաղաղության համաձայնագիր պետք է ներառի ճշմարտության և հաշտեցման մեխանիզմի պլանավորում»,- ասվում է հայտարարությունում։

Նշվում է, որ «Ադրբեջանի համար խաղաղության համաձայնագիրը ծառայում է որպես իր ծավալապաշտական ​​և հակաթուրքական օրակարգն առաջ մղելու գործիք, այլ ոչ թե որպես հաշտեցման իրական ուղի։ Օրինակ՝ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի լուծարման համար քարոզարշավ իրականացնելով՝ Ադրբեջանը ձգտում է ամրապնդել և նորմալացնել Արցախում/Լեռնային Ղարաբաղում իր ցեղասպանության արդյունքը»։

Ավելին, պահանջելով կասեցնել ԱՄՆ-ի «Ազատության աջակցության մասին» օրենքի 907-րդ բաժինը, որը նախկինում ԱՄՆ-ին արգելում էր օգնություն ցուցաբերել Ադրբեջանին՝ որպես մարդու իրավունքների կոպիտ խախտող, Ադրբեջանն ապահովել է Միացյալ Նահանգներից ուղղակի օգնության հոսքը, այդ թվում՝ ուղղակի ռազմական օգնությունը։

Ինստիտուտը հիշեցնում է, որ Թրամփի վարչակազմի խաղաղության բանակցություններում Ադրբեջանի ռազմավարությունը հիմնված է հայերի դեմ ագրեսիայի պատմության վրա։ Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը բազմիցս հայտարարություններ է արել՝ մերժելով Հայաստանի գոյության իրավունքը, այն անվանելով «ֆաշիստական ​​պետություն» և պնդելով, որ Հայաստանի ամբողջ տարածքը պատկանում է Ադրբեջանին՝ հայերի դեմ ցեղասպանական հռետորաբանություն օգտագործելով։ Դժվար է պատկերացնել, թե ինչու պետք է այս խաղաղության համաձայնագիրը տարբեր լինի։

Ադրբեջանն արդեն իսկ ցույց է տվել իր մտադրությունը՝ օգտագործելու գործարքը հայկական պետությունը թուլացնելու և հայկական ինքնիշխանությունը թիրախավորելու համար: Օրինակ՝ Ալիևը պահանջում է, որ Հայաստանը փոխի իր Սահմանադրությունը՝ պնդելով, որ նախաբանը տարածքային պահանջներ է ներկայացնում։

ՀՀ Սահմանադրական դատարանն արդեն որոշել է, որ միայն ՀՀ Սահմանադրության հստակ բովանդակությունն է ուժ կրում, և Արցախը Սահմանադրության տեքստում չի հիշատակվում: Նշվում է, որ Հայաստանից սահմանադրական փոփոխությունների պահանջը որպես Ադրբեջանի կողմից առաջարկվող խաղաղության համաձայնագրի ստորագրման պահանջ հավասարազոր է Հայաստանի ներքին գործերին միջամտելուն, որը ծանր քաղաքական բեռ է դնում Փաշինյանի կառավարության վրա, որը ժողովրդական չէ երկրի ներսում, հետևաբար, դժվար կլինի երկիրը տանել սահմանադրական բարեփոխումների գործընթացով։ Ադրբեջանի պահանջն անորոշ ժամանակով ձգձգում է խաղաղության գործընթացը, քանի որ պարզ չէ, թե երբ կարող է սահմանադրական հանրաքվե տեղի ունենալ Հայաստանում: Փաշինյանի կառավարությունն արդեն կոչ է արել սահմանադրական բարեփոխումների, սակայն նման գործընթացը ժամանակ կպահանջի։

Ինստիտուտը շեշտում է, որ Հայաստանը երկկողմ համաձայնագիր է ստորագրել Թրամփի վարչակազմի հետ նախատեսվող միջանցքի վերաբերյալ, և ԱՄՆ-ն ակնհայտորեն կշահի այս համաձայնագրից: Ոչինչ չպետք է խանգարի Հայաստանին հրապարակայնորեն ներկայացնել իր սեփական պահանջները հիմա։ Կարևոր հարցերը, այդ թվում՝ ռազմագերիների և քաղաքական կալանավորների անհապաղ և անվերապահ վերադարձը, 2020 և 2023 թվականներին Ադրբեջանի հարձակումների հետևանքով պատճառված հսկայական մարդկային, տարածքային և նյութական կորուստների փոխհատուցումը, հայերի վերադարձը Արցախ, ինչպես նաև հայկական մշակութային ժառանգության և ավերված պատմական վայրերի անհապաղ պաշտպանությունն ու վերականգնումը պետք է լինեն բանակցային սեղանին։

Անդրադարձ է կատարվում նաև նրան, որ  խաղաղության համաձայնագիրը կվերացնի երրորդ կողմի զորքերի տեղակայումը փոխադարձ սահմանների երկայնքով (հոդված VII), ինչը կվնասի Հայաստանի շահերին և կաշխատի Ադրբեջանի օգտին։ Այս դրույթը, ենթադրաբար, կառնչվի Ռուսաստանի ուժերին Հայաստանի և Իրանի սահմանի երկայնքով, ինչպես նաև ԵՄ դիտորդական առաքելությանը Ադրբեջանի հետ սահմանի հայկական կողմում։ Ընդգծվում է, որ 2023 թվականից գործող ԵՄ առաքելությունը կարևոր դեր է խաղացել Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև հրադադարի պահպանման և քաղաքացիական բնակչության կյանքի պաշտպանության գործում: Ըստ ինստիտուտի՝ առաքելության դուրսբերումը ևս մեկ զիջում է, որը կթուլացնի Հայաստանի անվտանգության դիրքերը՝ փոխարենը քիչ բան առաջարկելով:

Հայտարարության մեջ ասվում է նաև, թե Հայաստանի անվտանգության արմատական ​​վերակողմնորոշումը դեպի ԱՄՆ, ինչպես նախատեսված է խաղաղության համաձայնագրով, ինքնին խնդրահարույց է։ Չնայած պայմանագրի ազդեցությունը նվազագույնի հասցնելու դիվանագիտական ​​ջանքերին՝ այն սպառնում է Ռուսաստանի և Իրանի շահերին։ ԱՄՆ շահերը Թուրքիայի և Ադրբեջանի կողմից անվանված «Զանգեզուրի միջանցքում», որը խաղաղության համաձայնագրով կվերանվանվի «Թրամփի երթուղի» (TRIPP), և՛ տնտեսական, և՛ ռազմավարական են: ԱՄՆ-ը երկարաժամկետ շահագրգռվածություն ունի Կենտրոնական Ասիայում՝ ապահովելով, որ ոչ մի մրցակցող մեծ տերություն չստանա տարածաշրջանի վերահսկողությունը։

Ըստ ինստտուտի՝ նախատեսվող միջանցքի նկատմամբ ԱՄՆ-ի ակնհայտ բացառիկ վերահսկողությունը կարող է Հարավային Կովկասը դարձնել քաոսի և զանգվածային վայրագությունների ևս մեկ թատերաբեմ, որն այսօրվա մեծ տերությունների միջև վեճերն առաջացնում են ամբողջ աշխարհում։ Այնուամենայնիվ, Միացյալ Նահանգները հսկայական պատասխանատվություն է ստանձնել՝ պաշտպանելու Հայաստանն ադրբեջանական ագրեսիայից և ապահովելու հայկական ինքնիշխանությունը: Հստակ չէ՝ արդյո՞ք Թրամփի վարչակազմը, առավել ևս՝ ԱՄՆ արտաքին քաղաքականության վերնախավը, լիովին հասկանում և լուրջ են վերաբերվում Ադրբեջանից եկող սպառնալիքներին։

«Լեմկինի ինստիտուտը մտահոգված է, որ այս «խաղաղության» գործընթացը կարող է ծառայել ավելի ավերիչ շահերի, որոնք ոչ մի կապ չունեն խաղաղության հետ: Առաջարկվող խաղաղության համաձայնագրի անորոշ լեզուն և տեղում առկա իրականության հետ իմաստալից կերպով չներգրավվելու նրա անկարողությունը կարող են ենթադրել, որ համատեղ հռչակագիրը նախատեսված չէ իրական խաղաղության համաձայնագրի հասնելու, այլ ստեղծել բոլորովին այլ բանի համար իրավական շրջանակ»,-ասվում է հայտարարության մեջ։ Ըստ ինստիտուտի ենթադրության՝ Ռուսաստանի և Իրանի հավանական դիմադրության, ինչպես նաև Չինաստանի մտահոգությունների պայմաններում, միջանցքի հռչակագիրը կարող է լինել ոչ այլ ինչ, քան Իրանի հյուսիսային սահմանի վրա ԱՄՆ-ի և Իսրայելի ավելի մեծ վերահսկողություն ապահովելու ջանք, ր հերթին, Ադրբեջանն էլ կարող է օգտագործել հռչակագիրը որպես միջոց՝ արդարացնելու Հայաստանի դեմ վերսկսված ռազմական գործողությունները։

Առանց այս խնդիրների լուծման, Հարավային Կովկասում իրական խաղաղություն հնարավոր չէ կերտել: Իրական խաղաղությունը կպահանջի լուրջ փոփոխություններ Ադրբեջանի ներսում, որը ներկայումս մի պետություն է, որի ղեկավարությունը բազմիցս կիրառել է ցեղասպանական հռետորաբանություն հայերի դեմ և վարել է տարածաշրջանում հայկական ներկայությունը վերացնելուն ուղղված քաղաքականություն:

«Լեմկինի ինստիտուտը կոչ է անում նախագահ Թրամփին կիրառել ագրեսիվ դիվանագիտության ձև՝ ստիպելու նախագահ Ալիևին ձեռնարկել կոնկրետ քայլեր՝ ստեղծելու քաղաքական միջավայր, որտեղ կարելի է վստահ լինել, որ Ադրբեջանը կհարգի հայերի և հայկական պետության իրավունքները։ Ճիշտ ուղղությամբ կարևորագույն քայլերից մեկը կլինի Բաքվում պահվող բոլոր հայ բանտարկյալների և պատանդների անհապաղ և անվերապահ ազատ արձակումը»,- ասվում է հայտարարության մեջ։

Վստահության և բարի կամքի բարձրացման այլ ջանքերը կներառեն Ադրբեջանի հակահայատյաց կրթական համակարգի բարեփոխումը, կառավարությունում ցեղասպան հակահայատյաց լեզվի արգելումը, ամբողջ «Արևմտյան Ադրբեջանի» գաղափարախոսության քանդումը և Արցախի/Լեռնային Ղարաբաղի ապագայի վերաբերյալ բանակցությունների համաձայնությունը։

Նշվում է, թե «այս պահին առաջարկվող խաղաղության պայմանագիրը, կարծես, Ադրբեջանի կողմից Հայաստանի նկատմամբ ցեղասպանական նպատակների պարտադրումն է Հարավային Կովկասի նկատմամբ ԱՄՆ դիվանագիտական ​​շրջանակին»։ Լեմկինի ինստիտուտը համոզված չէ, որ ամերիկյան արտաքին քաղաքականության վերնախավը բավարար չափով հասկանում է Ալիևի ռեժիմի ցեղասպանական բնույթը։

Լեմկինի ինստիտուտը շարունակում է պնդել, որ խաղաղությունը չի կարող ձեռք բերվել ցեղասպանության միջոցով։ Ինքնության խմբերին անհրաժեշտ են իրենց նախնիների հողերը՝ իրենց մշակույթն ու ինքնությունը կենդանի պահելու համար: Դա վերաբերում է 1990-ականներին իրենց տները կորցրած ադրբեջանցիներին, բայց դա վերաբերում է նաև հայերին, որոնք Առաջին համաշխարհային պատերազմից ի վեր բախվում են Թուրքիայի և Ադրբեջանի կողմից իրագործված ցեղասպանությանը և շարունակում են տարածքներ կորցնել։

«Մենք շարունակում ենք հանձնառու մնալ ազատ և անկախ Արցախի Հանրապետության վերականգնմանը՝ զուգընթաց այնպիսի աշխարհի ստեղծմանը, որտեղ հայկական ինքնությունը կարող է ծաղկել անվտանգության և պաշտպանվածության մեջ՝ ՀՀ-ում, Արցախի Հանրապետությունում, Արևելյան Երուսաղեմում և Սփյուռքում»,- հայտարարում է Լեմկինի ինստիտուտը։

Թարգմանությունը՝ Էմմա Չոբանյանի