Տնտեսություն
08.01.2025 | 19:30
Վճարովի բովանդակություն
Օտարերկրյա ուղղակի ներդրումները (ՕՈՒՆ) համարվում են տնտեսական զարգացման կարևոր գործիք, որոնք աջակցում են ենթակառուցվածքների բարելավմանը, հատկապես զարգացող երկրների դեպքում, նոր աշխատատեղերի ստեղծմանը և ընդհանուր տնտեսական աճին: Հայաստանի պարագայում, չնայած որոշ դրական միտումներին, ՕՈՒՆ-ների մակարդակը դեռևս թե քանակապես, թե որակապես զգալիորեն զիջում է հարևան և համանման երկրների ցուցանիշներին: Այսպես, մինչ օրս ՀՀ-ում իրականացված ՕՈՒՆ-ների պաշարների շուրջ 30%-ը բաժին է ընկնում Ռուսաստանին։ Դա, իր հերթին մեծացնում է Հայաստանում իրականացվող օտարերկրյա ներդրումների զգայունթյունը արտաքին ցնցումների նկատմամբ։
ՕՈՒՆ-ների դինամիկան
ՕՈՒՆ-ների պաշարի առավելագույն ցուցանիշը՝ ՀՆԱ-ի շուրջ 50%, Հայաստանում գրանցվել է 2012-2013 թվականներին, իսկ դրանից ի վեր տարեկան միջինում կազմել է 40․6%: Սակայն 2023 թ-ի վերջի դրությամբ ՕՈՒՆ-ների պաշարների ծավալը կազմեց 7․5 մլրդ ԱՄՆ դոլար կամ ՀՆԱ-ի 31%, ինչը զգալի աճ է 2007 թ-ի համեմատ (26%):
Հայաստանում իրականացված ՕՈՒՆ պաշարը և մասնաբաժինը ՀՆԱ-ում, 2007-2023
Այնուամենայնիվ, մեկ շնչին բաժին ընկնող ներդրումները (2,507 ԱՄՆ դոլար) շարունակում են զգալիորեն զիջել, օրինակ, Վրաստանին (մեկ շնչի հաշվով ՕՈՒՆ-ների պաշարները 2․3 անգամ գերազանցում էին Հայաստանինը) և Էստոնիային (ավել է շուրջ 9 անգամ):
Հայաստանում մեկ շնչի հաշվով ՕՈՒՆ–ների պաշարներն այլ երկրների համեմատ, 2007-2022
2008-2020 թվականներին ՕՈՒՆ-ների զուտ ներհոսքն աստիճանաբար կրճատվել է: Նախքան COVID-19-ը այն կազմում էր շուրջ շուրջ 100 մլն ԱՄՆ դոլար կամ ՀՆԱ-ի 0․5%՝ 2008 թ-ի 944 մլն ԱՄՆ դոլարի կամ ՀՆԱ-ի 8%-ի համեմատ։ Համավարակը, 44-օրյա պատերազմը հանգեցրին նրան, որ 2020 թ-ին զուտ ներհոսքը նախորդ տարվա համեմատ նվազեց ավելի քան 40%-ով։ 2022 թ-ին, մասամբ ՀՀ դրամի արժևորման շնորհիվ, ինչը հետևանք էր ռուս-ուկրաինական լայնածավալ պատերազմի արդյունքում ռուս ՏՏ մասնագետների և զբոսաշրջիկների մեծ ներհոսքի, ՕՈՒՆ-ների զուտ ներհոսքը Հայաստան նախորդ տարվա համեմատ ավելացել է 2․7 անգամ և կազմել գրեթե 1 մլրդ ԱՄՆ դոլար կամ ՀՆԱ-ի 5%:
Ռիսկեր և խոչընդոտներ
Չնայած, որ Հայաստանում իրականացվել են ներդրումային միջավայրի բարելավմանն ուղղված մի շարք միջոցառումներ, ՀՀ-ն դեռևս դժվարություններ ունի ՕՈՒՆ-ներ ներգրավելու հարցում: Հայաստանի ներդրումային միջավայրի վրա ազդում են մի շարք գործոններ:
Ընդհանուր առմամբ, ինչպես ցույց է տալիս 2022 թ-ի օրինակը, Հայաստանում իրականացվող օտարերկրյա ներդրումները խիստ զգայուն են արտաքին ցնցումների նկատմամբ՝ թե´ դրական, թե՝ բացասական: Այսպես, 2023 թ-ի ՕՈՒՆ-ների զուտ ներհոսքը 2022 թ-ի համեմատ նվազեց գրեթե 56%-ով․ սա մասամբ ապացուցում է, որ 2022 թ-ի ցուցանիշը նախորդ տարիներին արձանագրած միտումների տեսանկյունից օրինաչափ չէր։ Ինչ վերաբերում է ներդրումների արտահոսքին, այն ավանդաբար ցածր է եղել։
ՀՀ ՕՈՒՆ–ների զուտ ներհոսքի և արտահոսքի ծավալները, 2007-2023
ՕՈՒՆ–ների կառուցվածքը Հայաստանում
Հայաստանում ՕՈՒՆ-ների հիմնական աղբյուրը Ռուսաստանն է: Այսպես, եթե 2023 թ-ի տարեվերջի դրությամբ ՀՀ-ում ՕՈՒՆ-ների պաշարների 46%-ն ապահովում էին երեք երկիր՝ Ռուսաստանը, Կիպրոսը և Շվեյցարիան, ապա միայն Ռուսաստանին բաժին էր ընկնում 29%-ը։ Ռուսական ներդրումներն ավանդաբար ուղղվում են էլեկտրաէներգիայի, գազի մատակարարման և հեռահաղորդակցության ոլորտներ։ Երկրորդ տեղն զբաղեցնող Կիպրոսի մասնաբաժինը 2023 թ-ի վերջին կազմել է 10%, երրորդ տեղում էր Շվեյցարիան՝ 7.5%-ով։
Ինչ վերաբերում է ՕՈՒՆ-նների ոլորտային բաշխվածությանը, ապա 22023 թ-ի վերջի դրությամբ գերակայում են ֆինանսական միջնորդության, էլեկտրականության և գազի մատակարարման, մետաղական հանքաքարի արդյունահանման և հանքագործական արդյունաբերության հարակից գործունեության ոլորտները, որոնց բաժին էր ընկնում ՕՈՒՆ-ների ընդհանուր պաշարների 65%-ը։ Առաջատարներից է ֆինանսական ոլորտը (բացառությամբ ապահովագրության և կենսաթոշակային համակարգի)՝ 32.4% մասնաբաժնով, ընդ որում այս ոլորտում իրականացվող օտարերկրյա ներդրումների մեծ մասն ուղղվում է բանկային հատված․ Հայաստանում գործող 18 բանկերի մեծ մասն այս կամ այն չափով ունի օտարերկրյա մասնակցություն։
Հայաստանում ՕՈՒՆ–ների զուտ պաշարներն ըստ ոլորտների, 2021-2023
Հայաստանում իրականացվող օտարերկրյա ներդրումների մեծ մասը (էլեկտրաէներգիա, հեռահաղորդակցություն, բանկային ոլորտ) ուղղվում է ներքին շուկայի կարիքների սպասարկմանը։ Այնինչ հանքարդյունաբերության ոլորտի ներդրումները վճռորոշ դեր ունեն Հայաստանի արտահանման համար, քանի որ պղնձի հանքաքարը և ոսկին երկրից արտահանվող առաջնային ապրանքներից են։
Հայաստանը ներդրումների համար գրավիչ վայր դարձնելու «նուրբ արվեստը»
2022 թ-ը ցույց տվեց, որ Հայաստանում ներդրումները խիստ զգայուն են արտաքին ցնցումների նկատմամբ: Ռուս-ուկրաինական պատերազմի հետևանքով ռուսական կապիտալի ներհոսքը դրական ազդեցություն ունեցավ, սակայն 2023 թ-ի զուտ ներհոսքը կրկին նվազեց 56%-ով:
Այսպիսով, ՕՈՒՆ-ների ներգրավման համար Հայաստանը պետք է ակտիվ քայլեր ձեռնարկի հետևյալ ուղղություններով․
Հայաստանը կարող է դառնալ ներդրողների համար գրավիչ վայր, եթե կարողանա հաղթահարել առկա խոչընդոտները և առաջ մղել բարեփոխումները: Այս նպատակին հասնելու համար կարևոր է համագործակցությունը կառավարության, մասնավոր հատվածի և միջազգային գործընկերների միջև:
