ԱՔՄ-ի՝ Արցախի համապետական ընտրությունների քվեարկության միջանկյալ գնահատական

Արցախի Հանրապետության համապետական ընտրությունների քվեարկության միջանկյալ գնահատական

«Իրազեկ քաղաքացիների միավորման Ստեփանակերտի գրասենյակը» 2020 թ. մարտի 31-ին Արցախի Հանրապետության նախագահի և Ազգային ժողովի ընտրությունների ընթացքում Հայաստանի վարչապետի աշխատակազմի դրամաշնորհային ծրագրով իրականացրեց կարճաժամկետ դիտորդական առաքելություն։

Արցախի Հանրապետությունում ձևավորել էր 282 ընտրական տեղամաս: ԻՔՄ-ի կողմից դիտարկվեց 49 ընտրական տեղամաս Արցախում, մեկ տեղամաս Երևանում։ Դիտարկումներն իրականացվել են բոլոր 8 տարածքային ընտրական հանձնաժողովներում, ինչպես նաև դիտորդություն են արել առաքելության 10 շրջիկ խմբերը: Թե՛ նախընտրական փուլում և թե՛ քվեարկության օրը իրականացվել է մեդիա մոնիթորինգ և իրավապահ համակարգի գործունեության դիտարկում: Առաքելության մեջ ներգրավված են եղել 113 կարճաժամկետ դիտորդ, 5 իրավաբան, 9 հեռախոսավար-մուտքագրող և մոտ 25 վարչական աշխատող։

Արձանագրված որոշակի խախտումներ

• Քվեասենյակում գտնվելու իրավունք չունեցող անձինք ներկա են եղել դիտարկված 47 տեղամասերից 16-ում։
• Մեկից ավելի անձանց մուտք քվեախցիկ արձանագրվել է դիտարկվող տեղամասերից 13-ում։ Որոշ տեղերում, ըստ դիտորդների, դա կրել է ակնհայտ վերահսկողական բնույթ: Այս դեպքերի թվում չեն օրենքով սահմանված կարգով օգնողները և երեխաները։
• Վկայականը տեսանելի չեն կրել 15 տեղամասում՝ հիմնականում վստահված անձինք, իսկ եզակի դեպքերում նաև հանձնաժողովի անդամները։
• Խախտումները և գնահատականները գրանցամատյանում չեն գրանցվել կամ ոչ միշտ են գրանցվել դիտարկված տեղամասերից 12-ում:
• Քվեարկության մասին բարձրաձայնելու դեպքեր գրանցվել են դիտարկված տեղամասերից 9-ում։ Քվեախցիկից դուրս քվեաթերթիկի լրացման դեպք արձանագրվել է 40 տեղամասում։ Նշված տեղամասերից 20-ում դա առավել հաճախակի բնույթ է կրել։ Իսկ ընդհանուր առմամբ գրանցվել է շուրջ 700 դեպք՝ հիմնականում տարեցների կողմից:
• 2 տեղամասում գրանցվել է քվեաթերթիկը դուրս տանելու փորձ։ Մեկ դեպքում ընտրողը փորձել է տանել քվեաթերթիկն այն բանից հետո, երբ հանձնաժողովի նախագահն արգելել է լուսանկարել այն։ Քվեաթերթիկների «կարուսելի» (վերահսկվող քվեարկության տեսակ) արժանահավատ ահազանգեր բարձրաձայնվել են նաև այլ սուբյեկտների կողմից:
• Դիտարկված 49 տեղամասերից 9-ում դիտորդներն արձանագրել են ընտրողների կողմից սեփական քվեաթերթիկը լուսանկարելու դեպքեր։ Նման դեպքերի մասին բազմաթիվ ահազանգեր գրանցվել են նաև այլ դերակատարների կողմից, և դա վկայող բազմաթիվ տեսանյութեր կան նաև համացանցում: Ընդ որում՝ այս դեպքերից և ոչ մեկով հանձնաժողովի անդամը չի դիմել տեղամասում ծառայություն իրականացնող ոստիկանին: Հանձնաժողովների նախագաներից մի քանիսը դա պատճառաբանել են քվեաթերթիկ լուսանկարելու դեպքում ոստիկանին չդիմելու հրահանգավորմամբ:
• Տեղամասային կենտրոնի ներսում կուտակումներ նկատվել են 11 դեպքում, ընդ որում՝ 4 տեղամասում կուտակումները զուգորդվել են տեղամասում գտնվելու իրավունք չունեցող անձանց ներկայության հետ, մեկական տեղամասերում՝ բաց քվեարկության և քվեարկելուց անմիջապես հետո թեկնածուներից մեկի շտաբ այցելելու հետ։
• Դիտարկված տեղամասերից 7-ում վստահված անձը փորձել է այլ անձանց հրահանգներ և կարգադրություններ տալ: Մեկ դեպքում նման լիազորություն իրեն վերագրել է ԶԼՄ ներկայացուցիչը, մեկ այլ դեպքում հանձնաժողովի անդամը, քանի որ հանձնաժողովի նախագահը և մյուս անդամները չեն տիրապետել իրենց գործառույթներին։
• Վիճաբանություն (առանց ֆիզիկական բռնության) գրանցվել է 10 տեղամասում՝ հիմնականում վստահված անձանց և հանձնաժողովի անդամների մասնակցությամբ, և առնչվել է հանձնաժողովի կողմից խախտումների չվերացմանը։
• Ընտրողների կազմակերպված տեղափոխում նկատվել է 3 տեղամասի շրջակայքում։ Եթե երկու դեպքում տեղափոխումը թեկուզ և կազմակերպված էր, բայց չէր կրում համակարգային բնույթ, ապա մի դեպքում տեղափոխումն անընդհատ էր և կազմակերպված Արայիկ Հարությունյանի աջակիցների կողմից։
• Տեղամասային կենտրոնի հարակից տարածքում մարդկանց կուտակումներ նկատվել են դիտարկված տեղամասերից 33-ում, որոնցից 10-ում ոստիկանությունը բավարար միջոցներ չի ձեռնարկել կուտակումը վերացնելու համար։ Կուտակումներից 6 դեպքը հստակ կապված է եղել թեկնածուների վստահված անձանց հետ, որոնցից երեքը շարունակվել են քվեարկության ամբողջ ընթացքում։
• Մեկական տեղամասի դեպքում նկատվել է ընտրողների կողմից թեկնածուներից մեկի նախընտրական շտաբ այցելելուց անմիջապես հետո տեղամաս մտնելը և տեղամասից դուրս գալուց անմիջապես նախընտրական շտաբ գնալու պարբերական պրակտիկա։
• Դիտարկված տեղամասերից 9-ում դիտորդները նշել են, որ հանձնաժողովի նախագահը մասամբ է տիրապետում քվեարկության արդյունքների ամփոփման կարգին, իսկ 1 տեղամասում ընդհանրապես չի տիրապետել:
• 2 տեղամասում, ըստ դիտորդների, հանձնաժողովը ինչ-որ անճշտություններ շտկելու համար իրականությանը չհամապատասխանող թվեր է գրանցել արձանագրությունում կամ փոխել ելակետային թվերը՝ ոչ էական չափով:

Քվեարկության արդյունքների վերլուծությունը

ԻՔՄ դիտորդական առաքելության կողմից մշտական դիտարկման ենթակա տեղամասերն ընտրվել են սոցիոլոգիական ընտրանքի միջոցով, և եթե դիտարկումից դուրս մնացած տեղամասերում քվեարկության արդյունքների կեղծիք տեղի ունենար, դիտարկված տեղամասերի քվեարկության միջին արդյունքը կտարբերվեր հանրապետության միջին արդյունքից: Այս առումով հարկ է նկատել, որ նման երևույթ չի դիտվում․ նախագահի թեկնածուների ստացած ձայների տոկոսի առավելագույն շեղումը 0․5 տոկոս է, կուսակցությունների ու դաշինքներինը՝ 2․2 տոկոս: Սա վկայում է այն մասին, որ ԻՔՄ դիտորդների կողմից չդիտարկված տեղամասերում քվեարկության արդյունքների զանգվածային կեղծիքներ չեն եղել:

Միաժամանակ, ընտրողների վրա ազդեցության ոչ քաղաքական մեխանիզմների մասին է անուղղակի վկայում տեղամասերում մասնակցության տոկոսի և թեկնածուներից Արայիկ Հարությունյանի (որոշակի մասով՝ նաև Վիտալի Բալասանյանի)՝ հավաքած ձայների տոկոսների կորելացիան: Սովորաբար նման պատկերը ստացվում է քվեարկության մասնակիցների արհեստական աճի կամ ընտրողների նկատմամբ պարտադրանքի արդյունքում:

Ընտրողների ազատ կամարտահայտումը

Հարկ ենք համարում ընդգծել, որ թեև ԻՔՄ-ն չի իրականացրել երկարաժամկետ դիտորդական առաքելություն, սակայն այն իրականացվել է մեր գործընկեր «Ականատես» դիտորդական դաշինքի կողմից, որը մտահոգություններ է բարձրացրել վարչական ռեսուրսի օգտագործման և քարոզչությանը զուգորդվող բարեգործության հետ կապված։ Քարոզչության հետ զուգորդվող կամ թեկնածուների հետ կապակցված բարեգործության մասին ահազանգեր մեզ ևս հայտնել են բազմաթիվ զրուցակիցներ։ Այս հանգամանքները հիմք են տալիս մտածելու, որ ընտրողների կամքի վրա եղել է ընտրական օրենսդրությամբ արգելված ներգործություն։

Նկարագրված երևույթների՝ ընտրությունների արդյունքների վրա ազդեցության գնահատման համար կարևոր հանգամանք է տեղամասերում քվեարկության գաղտնիության պահպանման բազմաթիվ խնդիրները։ Մասնավորապես, սա առավել մտահոգիչ տրամաբանական եզրահանգումների հիմք է տալիս այն հանգամանքների լույսի ներքո, որ ընտրողների կողմից քվեաթերթիկը լուսանկարելու դեպքերը կրել են պարբերական և զանգվածային բնույթ, ընտրական հաննձնաժողովների նախագահները այդ դեպքերով չեն դիմել ոստիկանության ծառայողներին (ըստ ամենայնի՝ համապատասխան հրահանգավորմանը հետևելով), և որ դեռ ամիսներ առաջ Արցախի Հանրապետության իշխանությունների կողմից դիմադրության է արժանացել մեր այն առաջարկը, որ ԱՀ Քրեական Օրենսգրքի՝ քվեարկության գաղտնիության խախտման խնդրահարույց հոդվածը խմբագրվի։

Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ սեփական քվեաթերթիկը լուսանկարելը, ինչպես նաև քվեարկության գաղտնիության խախտման այլ արտահայտումները կրում են լատենտային բնույթ, որպես կանոն եզակի դեպքերում են նկատվում դիտորդների կողմից՝ կարող ենք ենթադրել, որ այդ դեպքերը եղել են շատ ավելի շատ, քան նկատվել են մեր դիտորդների ու այլ սուբյեկտների կողմից, սակայն դրանց քանակը ճշգրիտ գնահատել հնարավոր չէ։ Ըստ այդմ նաև հնարավոր չէ ճշգրիտ թվային գնահատական տալ, թե Արցախի Հանրապետության ընտրողների քանի՞ տոկոսն է, որ կաշկանդված լինելով ստացած բարեգործությամբ կամ իրենց նկատմամբ կիրառված վարչական լծակներով, քվեարկության խցիկներում չեն կարողացել իրականացնել իրական կամարտահայտում։

«Իրազեկ քաղաքացիների միավորման Ստեփանակերտի գրասենյակ»