Ի՞նչ հաշվետվություն էր թաքցնում Բնապահպանության նախարարն ու ի՞նչ է գրված այնտեղ Ամուլսարի ծրագրի և Լիդիանի մասին․ ՀԲՃ

Արդեն տեղեկացրել էինք, որ ՀՀ բնապահպանության նախարարությունը չի պատասխանել Հայկական բնապահպանական ճակատ կամավորական նախաձեռնության 2018թ․-ի հոկտեմբերի 29-ի պաշտոնական հարցմանը։ Այդ հարցումը վերաբերում էր Ամուլսարի ծրագրի կարևորագույն ռիսկերի մասին դեռ սեպտեմբեր ամսին միջազգային հայտնի փորձագետների կողմից նախարար Էրիկ Գրիգորյանին ուղարկած վերջնական հաշվետվությանը։ Նախարարությունը երեկ պարզաբանում է տարածել այդ մասին, որով ընդունել է մեր հարցմանն օրենքով սահմանված կարգով և ժամկետներում չպատասխանելու փաստը, սակայն արել է զարմանահրաշ մի բացահայտում։

Պարզվում է, որ նախարարն ինքն է կամայական որոշում կայացնում, թե որ տեղեկություններն իմաստ ունի հրապարակել, իսկ որոնք՝ ոչ։ Պարզաբանման մեջ բառացի նշված է հետևյալը․

«Նախարարի պաշտոնական էլեկտրոնային փոստին ֆիզիկական և իրավաբանական անձանցից ստացված նամակները հրապարակելու օրենսդրական պահանջ չկա, առավել ևս, երբ ուղարկված նյութի մեջ որևէ նոր դրույթ չի եղել, որը նախկինում բազմիցս հրապարակված ու ներկայացված չլիներ նույն փորձագետի կողմից»։

Հարցն օրենսդրական պահանջը չէ, այլ այն, որ «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքում կա հստակ պահանջ՝ սահմանված ժամկետներում պատասխանել օրենքով սահմանված կարգով արված հարցումներին, ինչպես նաև հրապարակել դրանցում պահանջվող բոլոր տեղեկությունները, որոնք առնչվում են բնական միջավայրին։ Իսկ մեր հարցումը հենց այդպիսին էր, և պահանջն էլ այն էր, որ հրապարակվի կամ տրամադրվի մեզ վերոնշյալ հաշվետվությունը։ Նաև մենք ուզում էինք իմանալ, թե ինչո՞ւ չի հանրայնացվել հաշվետվությունը և արդյո՞ք այն ներկայացվել է ՀՀ կառավարությանն ու այլ շահագրգիռ կողմերին։ Նախարարությունը պարտավոր էր պատասխանել մեր պաշտոնական հարցմանը և կոնկրետ մեզ տրամադրեր պահանջվող տեղեկատվությունը։ Պետք չէ սա խառնել փորձագետների կողմից նախարարի էլեկտրոնային փոստին ուղարկած նամակի հետ և փորձել բառախաղերի միջոցով հանրությանը գցել շփոթության մեջ։

Ինչևիցե, առայժմ հանգիստ թողնենք օրինախախտման այս փաստն ու հասկանանք, թե ի՞նչ հաշվետվություն էր թաքցնում Բնապահպանության նախարարն ու ի՞նչ է գրված այնտեղ Ամուլսարի ծրագրի և Լիդիանի մասին։ Իսկ ընթերցողը թող ինքնուրույն որոշի, թե որքանով է ճիշտ վարվել նախարար Էրիկ Գրիգորյանը՝ երեք ամիս շարունակ հանրությունից գաղտնի պահելով այս տեղեկությունները։

Զեկույցի հեղինակներ Դր. Անդրե Սոբոլևսկին և Դր. Էնն Մաեսթը 2017թ․-ի գարնանից ընդգրկված էին գիտնականների 4 հոգանոց աշխատանքային թիմում, որը վերջին տարվա ընթացքում իրականացրել է Ամուլսարի ոսկու նախագծի անկախ տեխնիկական գնահատումը: Այդ խմբի հաշվետվությունները և հուշագրությունները հասանելի են համացանցում հետևյալ հղումով, իսկ վերջին համատեղ գնահատումն ու մամլո հաղորդագրությունը, որոնք պատրաստվել են Հայաստանում, հասանելի են հետևյալ հղումներով. «ՀՀ կառավարությունը և քաղաքացիները պետք է դադարեցնեն Ամուլսարի ոսկու ծրագիրը․ միջազգային փորձագետներ» և «Բրոնոզյանի խորհրդատուների հայտարարությունն Ամուլսար այցից հետո»։

Նրանք նշում են, որ Լիդիան ընկերության հրապարակած և հանրությանը հասանելի նախագծերը ինչպես նաև Ամուլսար իրենց այցի ընթացքում քննարկման առարկա հանդիսացող ընկերության նախատեսած ծրագրերը դեռևս լիարժեք չեն, որի հիմնավորումն էլ ներկայացնում են իրենց հաշվետվության մեջ: Միաժամանակ նրանք կարծում են, որ պահանջվում է մեծ ծավալի աշխատանք, որպեսզի ճշգրտորեն գնահատվեն ընկերության առաջարկած՝ ռիսկերի մակարդակի նվազեցմանն ուղղված  միջոցառումների արդյունավետությունը, ինչպես նաև թթվային ապարների դրենաժի (ԹԱԴ, ARD) կանխատեսման՝ ընկերության առաջարկած մեթոդների վստահելիությունը։ Սա կարևոր է բնական միջավայրի և ջրային օբյեկտների որակի պաշտպանության առումով:

Նրանց կարծիքով Ամուլսարի ծրագրի մեծագույն ռիսկերից է թթվային դրենաժային հոսքի և ապարների լուծահանված աղտոտիչների մուտքը մակերևութային և ստորերկրյա ջրեր, և այդ զգայուն ու Հայաստանի համար կարևոր ջրային մարմինների բազմադարյա աղտոտումը:

Գիտնականներն իրենց հաշվետվության մեջ մանրամասն ներկայացնում են այդ վտանգների մասնագիտական հիմնավորումները, իրական էկոլոգիական հետևանքները, աղտոտումը մաքրելու համար անհրաժեշտ ֆինանսական երաշխիքների բացակայությունը, Լիդիանի առաջարկած մեթոդների և միջոցառումների անարդյունավետությունն ու փորձարկված չլինելը և բազմաթիվ այլ խնդիրներ։

Հատկանշական են զեկույցի 5-րդ կետում բերված փաստարկները, որոնք ցանկանում ենք մեջբերել բառացի։ Շատ հավանական է, որ հատկապես այս հատվածը դուր չի եկել ՀՀ բնապահպանության նախարարին։

«5. Լիդիանի պարտավորությունները պատասխանատու հանքարդյունաբերության նկատմամբ

Մեր մոտեցումն Ամուլսար այցի ընթացքում հիմնված էր բաց երկխոսության և կառուցողական  ոգով հանդիպման, տպավորություն էր ստեղծվում, որ նմանատիպ մոտեցում են ցուցաբերում նաև Լիդիանի ներկայացուցիչները։ Մենք չափազանց հիասթափված էինք, իմանալով, որ Ամուլսարի այցելության ժամանակ և դրանից հետո Լիդիան ընկերությունը բազմիցս հրապարակայնորեն խեղաթյուրել է մեր կարծիքները և դրանք ներկայացրել է կեղծ լույսի ներքո: Նրանք հայտարարել են, որ մենք համաձայն ենք փաստերի և առաջարկվող կառավարման մոտեցումների հետ, որոնց հետ, սակայն, մենք չէինք համաձայնվել, և որ մեր աշխատանքը նպաստել է իրենց կողմից արված եզրակացություններին՝ մինչդեռ դա այդպես չէ:

Մեր կարծիքով, Լիդիան ընկերության վարքագիծը կասկածի տակ է դնում նրա պատրաստակամությունը բաց երկխոսության ու պատասխանատու հանքարդյունաբերության։ Առավել քան երբևէ մենք համոզված ենք, որ Հայաստանի կառավարությունը պետք է պահանջի հզոր հաշվետվությունների համակարգ, ինչպես, օրինակ, կառավարման ադապտիվ պլան, ինչպես նաև բավարար ֆինանսական երաշխիք պետք է պահանջի Հայաստանի կառավարությունը՝ հանքավայրի շահագործման դրական որոշման ընդունման դեպքում»։

Ներկայացնելով թթվային դրենաժի, աղտոտիչների լուծահանման, թափոնների կառավարման և ջրերի մաքրման խնդիրները՝ գիտնականները նշում են, որ պետք է լինի հանքարդյունաբերական թափոնների հավելուկների (կրաքարի, կաթի, կենսացիդների) թթվային դրենաժի և աղտոտիչների լուծահանման կանխարգելման կամ նվազեցման մոտեցման ու արդյունավետության վերաբերյալ հաշվետվություն՝ կիրառելով դատարկ ապարների պահեստավայրից (ԴԱՊ) և բացահանքերից սպասվող դրենաժի վատթարագույն սցենարը։ Բացի այդ Լիդիանը պարտավոր է ներկայացնել տեղեկատվություն, թե որտեղ ու որ խոշոր գործող հանքերում են նման մոտեցումները կիրառվել  հաջողությամբ երկար ժամանակամիջոցի ընթացքում։ Հայաստանի կառավարությունը պետք է ենթադրի/գիտակցի, որ ԴԱՊ-ից թթվային դրենաժը կտևի 200 տարի կամ ավելի, պետք է հաշվի առնի, որ ջրի մաքրումը կպահանջվի այդ ողջ ժամանակահատվածի ընթացքում, և Լիդիանը պարտավոր է ֆինանսական երաշխիք ներկայացնել նշված ժամանակահատվածում ջրի ակտիվ մշակման ու մաքրման ծախսերը հոգալու համար։ Անհրաժեշտ է ցույց տալ, որ առաջարկվող մշակման համակարգը կհեռացնի բոլոր աղտոտիչները, որոնք հավանականորեն առկա կլինեն լցակույտերում, ԴԱՊ-ից և բացահանքերից ջրային հոսքերում։

Նրանք նշում են հետևյալը․ «Լիդիանը ընդունում է դատարկ ապարներից թթվային դրենաժի հավանականությունը, քանի որ փոփոխել է թթվային ապարների դրենաժի կառավարումը ԴԱՊ-ի համար։ Նախկին նախագծի նման փոփոխությունը՝ չեզոքացման զրոյական հնարավորությամբ պոտենցիալ թթվային միջավայր ձևավորող թափոնների պատիճավորումը(encapsulating), վկայում է, որ պահեստավայրի ԹԱԴ-ի առաջացումը չի կանխվել կամ չի նվազեցվել բավարար չափով։ Մեր կարծիքով Հայաստանի կառավարությանը և փորձագետներին ներկայացված նրանց բանավոր, այլ ոչ գրավոր նոր նախագիծը չի վերացնում երկարատև թթվագոյացման վտանգը»։

Ի դեպ ապարների թթվային դրենաժի ներուժի և կառավարման նոր մեթոդների մասին Լիդիանի բանավոր հայտարարություններն էկոլոգիական նոր հանգամանքներ են, որոնք ներկայացված չեն եղել ՀՀ նախորդ կառավարություններին ու հանրությանը և դրանք փորձաքննված չեն եղել։ Այդ նոր մեթոդների մասին հայտարարել էր Լիդիանի փորձագետ Լարրի Բրեքենրիջը, ով ներկա էր Անդրե Սոբոլևսկու և Էնն Մաեսթի  ս․թ․ հունիսի 23-ին տեղի ունեցած մամուլի ասուլիսին։ Մեր ունեցած տեղեկությունների համաձայն այդ նոր մեթոդները նա ներկայացրել էր դեռ այս ասուլիսից վեց ամիս առաջ՝ հունվարի 12-ին, ՀՀ բնապահպանության նախարարությունում տեղի ունեցած հանդիպման ժամանակ, որին մասնակցել է նաև ներկայիս նախարար Էրիկ Գրիգորյանը՝ ով այն ժամանակ զբաղեցնում էր փոխնախարարի պաշտոնը։ Մենք նաև հարցում ենք արել նախարարությանը այդ հանդիպման արձանագրությունը մեզ տրամադրելու խնդրանքով, սակայն նախարարության պատասխան նամակից պարզվում է, որ հանդիպումն արձանագրված չի եղել, քանի որ փորձագետների հետ նախնական պայմանավորվածության համաձայն այն հրապարակային չէր։ Ստացվում է, որ նոր էկոլոգիական հանգամանքները, բնական միջավայրին և մարդկանց առողջությանը վերաբերող տեղեկություններն ուղղակի թաքցվում են հանրությունից։

Փորձագետների առաջնային մտահոգությունը այն է, որ Լիդիանի խորհրդատուների կողմից ներկայացվող ոչ ավանդական բնութագրման ու կառավարման մոտեցումները փորձարարական բնույթի են և թույլ չեն տա նույնականացնել ռիսկն ու կանխել հանքայնացված ջրի մուտքը դեպի ջրային օբյեկտներ՝ հոսանքն ի վար, ներառյալ Դարբ, Արփա ու Որոտան գետերը, տեղի ջրաղբյուրները, Սպանդարյան-Կեչուտ թունելը և Կեչուտի ջրամբարը։

Թթվային դրենաժի կանխման համար սուլֆիդային դատարկ ապարի հետ չեզոքացնող նյութերի միախառնման մեթոդի անհաջողությունն ու տապալումը լիարժեք փաստագրված է։ Ճնշող միջոցների մշակման պատմությունը լավ հայտնի է, և աշխարհի որևէ մասում և ոչ մի հանքավայրում հայտնի չեն բիոցիդների կամ կաթի օգտագործման երկարատև հաջողակ կրկնելի դեպքերը, որոնք կանխել են թթուների առաջացումը։ Բիոցիդների շուրջ կարծիքը, որ դրանք կանխում են թթվային դրենաժը խիստ վիճելի է և լավագույն դեպքում դրանք ապահովում են իրավիճակի կարճաժամկետ բարելավում։

Գիտնականները նշում են, որ իրենց նախկին հարցադրումը այն մասին, որ մաքրման կայաններն ու մշակման համակարգերն Ամուլսարում պետք է նախագծվեն թափոնաջրերում կանխատեսվող յուրաքանչյուր աղտոտիչը հաշվի առնելով՝ մնում է անպատասխան։ Իսկ Հայաստան և Ամուլսար իրենց այցելությունից հետո այդ մտահոգություններն ավելացել են, քանի որ Լիդիանի խորհրդատու Sovereign Consulting-ի կողմից ներկայացված փաստաթղթերը չեն ներառում շահագործվող հանքում պասիվ մաքրման որևէ օրինակ։ Ներկայացված երեք հանքերից մեկն ավարտել է արտադրությունը 1900-ներին, երկրորդը՝ 1956-ին, երրորդը փակվել է 1945 թ.-ին։ Պասիվ մաքրման կայանի կիրառումը գործող հանքում թթվային դրենաժի մշակման համար նախադեպեր չունի։ Քանի դեռ Լիդիանը չի ներկայացրել նոր տեղեկատվություն խոշոր շահագործվող հանքում դրա օգտագործման մասին՝ նրանց առաջարկած համակարգը չպետք է դիտարկվի որպես ֆինանսապես շահավետ և կենսունակ տարբերակ։

Բացի այդ, ներկայացված մաքրման եղանակները, դրանց տևողությունները, աղտոտիչ տարրերի տեսակներն ու քանակները ճիշտ գնահատված չեն, ինչը բերելու է ջրերի կառավարման պլանների անխուսափելի տապալման։ Անկախ փորձագետները համաձայն չեն, որ կույտային տարրալվացման հարթակի լցակույտերի լիովին դետոքսիկացիայի համար կպահանջվի 6-12 ամիս։ Ելնելով այլ հանքերում ստացված փորձից՝ նրանք կարծում են, որ այն հավանաբար կտևի 20 տարի։ Ավելին, պերօքսիդը չի հեռացնում ամոնիումը կամ թիոցիանիդը, և փորձագետները համոզված են, որ դրանց վերացման համար կպահանջվի հատուկ նախագծված վերամշակման գործարան։

Ֆինանսական երաշխիքները պետք է բավարարեն լցակույտերի լիարժեք դետոքսիկացիա ապահովելու պայմանները՝ փակման միջոցով և լինեն բավարար թթվային դրենաժի երկարատև մարքման/մշակման համար։ Ամբողջական ֆինանսական երաշխիքը, որն անհրաժեշտ է փակման ու փակումից հետո ջրի մաքրման համար, գիտնականները գնահատում են առնվազն 165 մլն ԱՄՆ դոլարի չափով։ Լիդիանի և ոչ մի փաստաթղթում չկա գրված որևէ բան նմանատիպ պարտավորությունների մասին, և, բնականաբար, Ամուլսարում հանքի հնարավոր շահագործման դեպքում այս և մնացած բազմաթիվ չգնահատված ռիսկերը չեզոքացնելու ծախսերը մնալու էին ՀՀ կառավարության և քաղաքացիների ուսերին։

Վերջում գիտնականները նշում են, որ իրենք գնահատել են Ամուլսարի նախագծի պոտենցիալ բնապահպանական ռիսկերը ավելի քան մեկ տարվա ընթացքում և հուսով են, որ իրենց աշխատանքն օգտակար կլինի Հայաստանի կառավարության համար:

Հաշվետվության ամբողջական տարբերակը ձեռք է բերվել և թարգմանվել է ՀԲՃ-ի ու տեղացի մասնագետների ջանքերով։ Այն վերնագրված է հետևյալ կերպ՝ «ՀԱՇՎԵՏՎՈՒԹՅՈՒՆ  ՄԵՐ  ԳՈՐԾՈՒՂՄԱՆ  ԵՎ  ԱՄՈՒԼՍԱՐԻ  ՈՍԿՈՒ  ՆԱԽԱԳԾԻ  ԿԱՐԵՎՈՐԱԳՈՒՅՆ  ՌԻՍԿԵՐԻ  ՄԱՍԻՆ» և հասանելի է բոլոր շահագրգիռ կողմերի համար այս հղումով, իսկ անգլերեն բնօրինակ տարբերակն այստեղ է։