Ի՞նչ տվեց Բայդենի կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը թուրքիաբնակ հայերին․ Foreign policy-ի անդրադարձը

«Զինված» մեծ, փայլուն բանալիով  Սահակ Տավուքչուն՝ Սուրբ «Հրեշտակապետ» եկեղեցու պահակը, Ստամբուլի Բալաթ թաղամասում մնացած վերջին հայերից մեկն է: Այդ տարածքում ժամանակին ապրում էին մեծ թվով ազգային փոքրամասնություններ, ինչպիսիք են՝ հայերը, հույները և հրեաները, սակայն այսօր թաղամասի բնակիչները հիմնականում պահպանողական մուսուլմաններն են:

Ըստ Թուրքիայի հայ պատրիարքարանի՝ շուրջ 60,000 էթնիկ հայեր են մնացել Թուրքիայում, հիմնականում Ստամբուլում և դրա շրջակայքում, ինչը չափազանց քիչ է մեկ միլիոնից ավելի հայերի համեմատ, որոնք այն տուն էին անվանում մինչ 1915-1917 թվականների ողբերգական իրադարձությունները, երբ Օսմանյան կայսրության ղեկավարությունը հարյուր հազարավոր հայերի տեղահանեց մայրաքաղաքից ու քշեց Սիրիայի անապատներով, գրում է Foreign policy-ն։

Լրատվականը նշում է, որ անցյալ հանգստյան օրերին առաջին անգամ ԱՄՆ նախագահ Ջո Բայդենը պաշտոնապես հայտարարեց, որ Թուրքիայում ավելի քան մեկ միլիոն հայերի սպանությունն ու տեղահանումը ցեղասպանություն է: Դա միջազգային իրավունքի առումով չնչին հետևանքներ է նշանակում, սակայն այն մեծ կշիռ ունի Թուրքիայի և նրա հայ փոքրամասնության աղոտ հարաբերությունների համար:

Տասնամյակներ շարունակ Միացյալ Նահանգները պտտվում էին Ցեղասպանության ճանաչման շուրջ ՝ վախենալով, որ այն կվնասի ՆԱՏՕ-ի երկարամյա դաշնակցի հետ հարաբերություններին: Բայց քանի որ ԱՄՆ-Թուրքիա հարաբերություններն արդեն իսկ, կարծես, ցածր մակարդակի վրա են գտնվում, Սիրիայի շուրջ երկարամյա վեճերի, քրդերի, ռուսական հրթիռների և այլնի պատճառով, Վաշինգտոնը վերջապես անվանել է հայկական սպանդը իր անունով՝ ցեղասպանություն։

Բայց Թուրքիայում ապրող շատ հայերի համար Բայդենի մեկնաբանությունները, որոնք արվել են ավելի քան մեկ դար անց, չափազանց քիչ էին և շատ ուշացած: «Այնքան ժամանակ է անցել», – ասում է 56-ամյա Տավուքչուն ՝ մաքրելով հազվադեպ այցելվող եկեղեցու անաղարտ հատակը: «Միգուցե լավ բան կլինի. ո՞վ գիտի: Այդ ամենը քաղաքականություն է»:

Եկեղեցին, որը մեկ անգամ չէ, որ այրվել և վերակառուցվել է, շատ առումներով քաղաքի բազմամշակութային պատմության և հայ համայնքի գոյատևման պայքարի մարմնացումն է: Սկզբնապես կառուցվել է որպես հունական ուղղափառ եկեղեցի, մինչև որ 15-րդ դարում տրվել է հայերին։ Եկեղեցում քարե պարիսպների ներսում տեղակայված է հայկական դպրոցը, որն այժմ լքված է։ Մոտակայքում է գտնվում ժամանակակից մզկիթը և հին սինագոգը:

Տավուքչուն պատմում է, որ հինգշաբթի օրերին ամենշաբաթյա աղոթքին ներկա են լինում ընդամենը 15 մարդ, բայց տարիներ առաջ սուրբ տոների ժամանակ մեծ թվով քրիստոնյաներ էին այցելում: Չնայած հազարամյակների պատմություն ունեցող երկրին, Թուրքիայի քրիստոնյաները բախվում են աճող ազգայնականության հետ, որը միահյուսված է իսլամական պահպանողականության հետ:

Վերջին տարիներին Թուրքիայի իշխող «Արդարություն և զարգացում» կուսակցությունը, իր պոպուլիստական ազգայնականությամբ, պարտադրել է մի շարք եկեղեցիներ և պատմական վայրեր վերածել մզկիթների: Երկիրը հեռացել է աշխարհիկ ավանդույթներից և ավելի ու ավելի անհանդուրժող է դարձել նրանց նկատմամբ, ովքեր չեն համապատասխանում ավելի իսլամական և պակաս բազմազան Թուրքիայի ղեկավարության տեսլականին:

«Նրանք մինչև 12 տարի առաջ սա անվանում էին հրաշքների եկեղեցի», -պատմում է Տավուքչուն: Հավատացյալներ էին գալիս մայրաքաղաքից և երկրի այլ անկյուններից, որպեսզի յուրաքանչյուր սեպտեմբեր ամսին նշեին Սուրբ Խաչի տոնը, որը հայերի համար կարևոր կրոնական իրադարձություն է: «Մենք տոնում էինք մինչ լուսաբաց, ոչխարներ և այլ ընծաներ էին բերվում, և շատ մարդիկ բժշկվում էին այս եկեղեցում», – ասում է նա:

Թուրքիաբնակ հայերի համար հարցը դեռ հում է: Հայազգի թուրք պատգամավոր Կարո Փայլանը սպառնալիքներ է ստացել սոցիալական ցանցերում այն բանից հետո, երբ այս շաբաթ Ցեղասպանության ճանաչման օրինական առաջարկ է ներկայացրել երկրի խորհրդարան: Նրա կուսակցությունը ՝ փոքրամասնության կողմնակից Ժողովուրդների դեմոկրատական կուսակցությունը, միակն է, որը կողմ է արտահայտվել օրինագծի օգտին: Սակայն նման սպառնալիքները զուրկ չեն նախադեպերից. 2007 թվականին իր աշխատասենյակի դիմաց գնդակահարվել էր ստամբուլահայ լրագրող Հրանտ Դինքը, որը հիմնադրել է Ստամբուլում լույս տեսնող հայկական «Ակոս» թերթը, գրում է Foreign policy-ն:

Թուրքիաբնակ հայ լրագրող Ռոբեր Կոպտաշը, որը նախկինում աշխատում էր «Ակոսում», նույնպես բազմաթիվ սպառնալիքներ է ստացել սոցիալական ցանցերում այն բանից հետո, երբ կոչ է արել Թուրքիային ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը: Տասը կամ 15 տարի առաջ, ըստ նրա, թեմայի շուրջ դեռ հնարավոր էր խոսել։ Ըստ նրա՝ չնայած նախկինում հավատում էր, որ այս հարցում արտաքին միջամտությունը վնասակար է Թուրքիայի ներսում երկխոսության համար պայքարին, այժմ կարծում է, որ Թուրքիայում խոսքի ազատության դեմ շարունակվող ճնշումը նշանակում է, որ այս հարցի քննարկումն այլևս տարբերակ չէ:

Տաթև Ֆռանգյան